Teatr na skutek katastrofy

I.

Silke Huysmans i Hannes Dereere studiowali w belgijskiej Gandawie – Dereere jest absolwentem teatrologii, a Huysmans ukończyła studia performatywne w KASK – szkole artystycznej i konserwatorium, łączącym naukę reżyserii, dramaturgii, aktorstwa i performansu (bez konieczności wyboru specjalizacji: program akademii zakłada poznanie każdej z wymienionych dziedzin i fuzję różnych perspektyw, narzędzi i metod artystycznych). W roku 2016, dwa lata po ukończeniu studiów, stworzyli swój pierwszy wspólny spektakl, zatytułowany „Mining Stories”. Nie planowali wówczas kontynuacji działań artystycznych. Po znakomitym przyjęciu debiutanckiego przedstawienia zyskali wsparcie gandawskiego domu produkcyjnego CAMPO, co umożliwiło stworzenie dwóch kolejnych projektów artystycznych dopełniających „The Mining Trilogy”, łączącej – w oparciu o analizy konkretnych przypadków – tematy górnictwa, ochrony środowiska i kolonializmu.

Spektakl „Mining Stories” opowiadał o największej w historii Brazylii katastrofie ekologicznej, do której doszło w listopadzie 2015 roku w pobliżu miasta Mariana. Leży ono w regionie, w którym dorastała Huysmans (choć jest Belgijką). Przyczyną tragedii było zignorowanie przez dyrekcję koncernu Samarco, właściciela kopalni odkrywkowej, alarmujących komunikatów o przekroczeniu dopuszczalnej ilości odpadów górniczych w zbiorniku retencyjnym. Doszło do pęknięcia zapory i wycieku chemikaliów używanych w procesie oczyszczania rud żelaza. Powódź i lawina błotna zalały miejscowość Bento Rodrigues, gdzie zginęło kilkanaście osób, a kilkaset musiało zostać ewakuowanych i na zawsze opuścić swoje miejsce zamieszkania. Katastrofa doprowadziła do trwałego skażenia wody na terenie zamieszkałym przez 300 tysięcy osób, a firma Samarco, po zaledwie dwutygodniowej przerwie w pracy, przywróciła wydobycie.

Przygotowując „Mining Stories”, dwoje artystów spotykało się z ofiarami katastrofy w Bento Rodrigues, jednak w czasie przedstawienia przed publicznością pojawia się jedynie Huysmans. Nad sceną przymocowano plansze z imionami osób, które zgodziły się porozmawiać z nią i Dereere – jako widzowie nie dostajemy jednak żadnych informacji dotyczących ich wieku, wykształcenia ani zaangażowania w prezentowane wydarzenia. Na środku sceny znajdują się pedały – kiedy Huysmans naciśnie któryś z nich, uruchamia odtwarzanie nagranego głosu jakiegoś z nieobecnych na scenie bohaterów prezentowanej opowieści, ale też zarejestrowane spoty wyborcze, odczytywane listy lub muzykę. Brzmieniu kolejnych wypowiedzi towarzyszy projekcja ich transkrypcji. Kolejne gesty performerki kształtują dynamikę spektaklu. W pewnym momencie słychać monolog mężczyzny, mówiącego o pamięci kolektywnej – wyjaśnia, jak trauma, której źródła leżą w bliższej lub dalszej przeszłości, przekształca się w zbiorowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie wspomnienie, łączy czas miniony z przyszłością.

Huysmans i Dereere stworzyli specyficzną metodę pracy, którą stosowali, przygotowując kolejne przedstawienia trylogii. Zaczynają od wykonania zadań reportersko-dziennikarskich: spotykają się z przedstawicielkami i przedstawicielami lokalnej społeczności oraz innymi osobami związanymi ze sprawą, która ich zajmuje, by przeprowadzić z nimi wywiady oraz zrobić dokumentację fotograficzną i filmową. Następnie spisują nagrania, a powstałe w ten sposób skrypty stanowią podstawę dalszej pracy, do której zapraszają dramaturga (w każdym z dotychczasowych projektów – Dries Douibi). Po przygotowaniu wstępnej wersji scenariusza starają się znaleźć taką formę przedstawienia, która pozwoli na jak najlepszą prezentację przygotowanego materiału. Starają się zachować estetyczną sterylność i minimalizować ilość używanych środków, unikają pustej atrakcyjności wizualnej, patosu i przeładowania. Wszystko to służy poszukiwaniu nowych sposobów pozwalających na zogniskowanie zainteresowania, które wywołują ich spektakle, na temacie klimatu, środowiska naturalnego i ekologii. Proponują perspektywę posthumanistyczną – usuwają człowieka na margines, ale nie zapominają, że to właśnie on ma kluczowy wpływ na środowisko. W żadnym ze swoich spektakli nie używają własnych głosów, przyjmując raczej funkcję kolejnych narzędzi zaangażowanych w celu opowiedzenia historii – ich ranga jest podobna do rangi ekranów, smartfonów i innych elementów użytej technologii, jedynie pośredniczącej w obrazowaniu zdarzeń i przywoływaniu cudzych głosów. Udział twórców w konstruowaniu opowieści ogranicza się do doboru bohaterów i bohaterek ich spektakli oraz przekazania prawa głosu różnym – ludzkim i nie-ludzkim – podmiotom. W efekcie skonfrontowane zostają ze sobą wypowiedzi polityków i polityczek, właścicieli skorumpowanych spółek górniczych i przedstawicieli oraz przedstawicielek lokalnych społeczności, co pozwala na prowadzenie „dialogów” osobom, które najprawdopodobniej nigdy nie będą miały okazji się spotkać i negocjować przyjmowanych przez siebie perspektyw.

Specyfika domu produkcyjnego CAMPO, z którym po sukcesie swojego pierwszego projektu współpracują Huysmans i Dereere, daje wyjątkowy komfort pracy. CAMPO zapewnia rezydującym u nich artystom godne wynagrodzenie w czasie trwania całego procesu twórczego i „opiekuje” się nimi podczas eksploatacji spektakli – kiedy prezentują je w świecie, zawsze podróżuje z nimi dwoje lub troje etatowych pracowników odpowiedzialnych za technikę i organizację.

II.

„Pleasant Island” to druga część wspomnianej trylogii. Zaprezentowany w 2019 roku spektakl opowiada o losach mieszkańców i mieszkanek niewielkiej wyspy Nauru, leżącej na Oceanie Spokojnym. W marcu 1982 roku „New York Times” opisał ją w artykule „Najbogatsza wyspa świata”, informując, że w drugiej połowie XX wieku jej mieszkańcy i mieszkanki cieszyli się najwyższym PKB per capita. Nauru – niegdyś nazwane „wyspą przyjemności” – pierwotnie było ostoją bioróżnorodności. Na zgubę własną i swych mieszkańców ten niewielki ląd obfitował jednak w cenne surowce, głównie fosforyt, którego drapieżna eksploatacja dokonywana kolejno przez kolonizatorów niemieckich, brytyjskich i australijskich, spowodowała nieodwracalne zniszczenia. Wyspa stała się strefą klęski ekologicznej, a kiedy złoża się wyczerpały, mieszkańcy Nauru pozbawieni zostali środków do życia. Dziś niemożliwa jest tam uprawa ziemi, a lokalna społeczność od kilkudziesięciu lat musi mierzyć się ze skrajnym ubóstwem. Dodatkowym problemem jest ulokowanie na wyspie ośrodków dla uchodźców, którzy drogą morską przedostali się do Australii, skąd zostali wydaleni. W społeczności tej często dochodzi do samookaleczań oraz prób samobójczych.

Nauru izolowane jest od reszty świata. Jego władze konsekwentnie utrudniają tam pracę dziennikarzy oraz fotoreporterów, starając się w ten sposób ukryć dewastację ekologiczną oraz pogarszającą się sytuację w ośrodkach zamkniętych. Samo złożenie wniosku o wizę dziennikarską kosztuje osiem tysięcy dolarów australijskich – a kwota nie jest zwracana, gdy konsulat odmówi jej wydania. Huysmans i Dereere postanowili wykorzystać inną możliwość. Dostali się na wyspę, korzystając z tańszej wizy turystycznej, nie ukrywali jednak, że przyjechali tam w celach artystycznych. Nikt nie stwarzał im większych problemów – władza, starająca się ograniczyć obecność mediów, zlekceważyła polityczną siłę teatru. Wspomniane okoliczności sprawiły jednak, że Huysmans i Dereere nie mogli zabrać na Nauru specjalistycznego sprzętu fotograficznego czy dyktafonu. Dlatego wywiady, fotografie i wszelkie inne informacje rejestrowali telefonami komórkowymi. W trakcie spektaklu to właśnie z tych urządzeń streamowane są materiały zebrane przez artystów. „Pleasant Island” rozpoczyna się od prezentacji wiersza irańskiego poety Hafeza:

Po upływie całego tego czasu
Słońce nigdy nie mówi Ziemi
„Jesteś mi coś winna”
Spójrz co się dzieje
Z taką miłością –
Rozświetla całe Niebo

Huysmans otwiera aplikację WhatsApp, żeby pokazać skrawki wiadomości od mieszkającej na Nauru kobiety imieniem Leila. Pisząca jest w złej kondycji psychicznej – daje znać, że jest wyczerpana i prosi o modlitwę. Kolejnych bohaterów i bohaterki poznajemy za pośrednictwem nagranych wywiadów, których udzielili. Podobnie jak w „Mining Stories” nie widzimy twarzy, słyszymy tylko głosy. Performerzy wykorzystują różne aplikacje, by urozmaicić opowieść o kolonialnej przeszłości i o teraźniejszości wyspy oraz jej obywateli. Kiedy ze smartfonu Huysmans wyświetlana jest transkrypcja rozmowy lub – pisane na bieżąco w notatniku – podsumowanie, Dereere troszczy się o elementy wizualne bądź dźwiękowe: uruchamia galerię ze zdjęciami i wideo oraz tworzy podkład muzyczny w aplikacjach do nauki gry na gitarze albo innych programach. Żadne działania nie są zautomatyzowane ani zapisane – za każdym razem duet belgijskich artystów stwarza swoją opowieść na nowo, w czasie rzeczywistym, składając przygotowane elementy niczym puzzle. Ważne jest nie tylko oddanie głosu mieszkańcom i mieszkankom wyspy i ukazanie zdewastowanej przyrody, ale także aktywne zaangażowanie dwojga artystów, którzy – przyjmując na siebie odpowiedzialność za historie innych ludzi – nie mogą ich zawieść.