Świetlne współzależności. Uwagi na marginesie „Przestrzeni referencyjnych” Mischy Kuballa

Światło i ciemność to dwa zjawiska fizyczne (oraz kulturowe), mające decydujący wpływ na wszystko, co dzieje się na Ziemi. Oddziałują nie tylko na ludzki metabolizm, ale również na naszą nieustannie kształtującą się wrażliwość estetyczną, o czym pisał ponad sto lat temu Jun’ichirō Tanizaki[1]. Nie są jednak zauważalne, dopóki nie pojawiają się w nadmiarze lub nie odczuwamy ich braku. Niedawna wystawa prac Mischy Kuballa w katowickiej Galerii BWA wydaje się dobrym przyczynkiem do tego, by przez pryzmat jego twórczości przyglądać się archeologii światła i ciemności.

„Architekt niczego”

Astrofizyka definiuje ciemność jako nieobecność światła widzialnego, a więc takiego, które dostrzega siatkówka ludzkiego oka. Kulturowo jednak nauczyliśmy się traktować to pojęcie negatywnie. Można powiedzieć, że nasza niechęć do mroku rozpoczyna się w momencie, gdy Prometeusz kradnie bogom olimpijskim ogień i ofiarowuje go ludzkości, która od tej pory stara się jedynie zdobyć „więcej światła”. Odtąd w zachodniej myśli filozoficznej i religijnej światło będzie kojarzone z wiedzą, zdolnością widzenia, a nawet więcej – jak chociażby u Platona, dla którego Słońce symbolizowało ideę dobra, piękna i prawdy[2].

Dla Kuballa punktem wyjścia do rozważań nad światłem, obecnych również na katowickiej wystawie, była alegoria jaskini, którą wspomniany ateński filozof opisał jako ciemną przestrzeń, w której żyją skuci kajdanami ludzie. Nie widzą nic poza zniekształconymi cieniami rzucanymi na ścianę, słysząc wyłącznie dźwięki dobiegające zza ich pleców. Gdyby któremuś z nich udało się uwolnić z mroków, z początku zostałby oślepiony światłem, ale z czasem nauczyłby się widzieć świat takim, jaki jest w rzeczywistości – a nie jako odbicie. Niemiecki artysta w pracy „platon’s mirror” (2011) odwołuje się do platońskiego świata idei i zmysłów, by stworzyć przestrzeń „mówiącą”, odnosząc się przy tym do koncepcji „architektury mówiącej” Claude’a Nicolasa Ledoux – jednego z najbardziej rewolucyjnych architektów oświecenia, który określał tym terminem budowle samodzielnie wyjaśniające swoją funkcję bądź tożsamość. Rzeczywisty świat zakryty jest przez obrazy z cienia, które tworzymy my sami, odbijając się na lustrzanej, srebrnej folii. Kuball powraca tym samym do światła jako symbolu myślenia oświeceniowego, odmawiając jednocześnie pełnego podporządkowania się racjonalności. Nasze otoczenie jest nieustannie konstruowane, a światło, odbicia oraz reprezentacje raz po raz wchodzą ze sobą w relacje. Trafnie uczucia te opisał Michel Foucault: „przekonany jestem, że niepokój naszych czasów znacznie bardziej niż z czasem, związany jest zasadniczo z przestrzenią”[3].

„Czy zamieszkujemy świat podobny do chmury, za każdym razem inny, gdy widzimy go z dołu, ze środka lub z góry, który – tak jak chmury – zawsze się porusza i zmienia?”[4]

Człowiek widzi tylko pewien fragment światła, tę część promieniowania, na którą reaguje siatkówka oka w procesie widzenia. Oczywiście promieniowanie to nie jest jedynym we wszechświecie, a jednym z wielu – wystarczy wymienić fale radiowe, mikrofale, promienie podczerwone oraz ultrafioletowe, gamma czy rentgenowskie. Niektóre z nich zatrzymywane są w atmosferze, inne zaś dostają się na Ziemię, mając znaczący wpływ na kształt otaczającego nas świata[5]. Kuball przewrotnie i znów w odniesieniu do ateńskiego filozofa przypomina nam, że istnieje na świecie dużo więcej, niż widzimy. Próbuje więc uchwycić niewidoczne dla ludzkiego oka fale świetlne za pomocą tomografii komputerowej. W ten sposób powstały fotografie ukazujące niewyraźne kontury różnych sprzętów („platon’s mirror image_apparatus_ct_blitz”, 2011). Artysta w zasadzie zrobił to, co jest definitywnie zabronione podczas badania, wprowadzając do aparatury metalowe przedmioty, które udaremniły wykonanie prawidłowej procedury diagnostycznej. W ten sposób pokazał, że to, co jest na pozór niewidoczne, możemy dostrzec tylko wtedy, gdy zrzucimy kajdany zastanych zasad i procedur.

Jak na ironię można stwierdzić, że to w tak zwanych wiekach ciemnych idea światła stanowiła ważną inspirację dla przemyśleń filozoficznych, religijnych oraz estetycznych. Jednym z pierwszych, którzy się nią zajmowali, był Bazyli Wielki z Cezarei, twierdzący, że nikt nie spotkał jeszcze takich oczu, które byłyby w stanie ocenić piękno światła. Za nim przyszli następni: Pseudo-Dionizy, św. Augustyn, Robert Grosseteste, św. Bonawentura czy św. Tomasz z Akwinu. Ich teorie miały niebagatelny wpływ na architekturę (od średniowiecznych witraży po współczesne przeszklone wieżowce), rzeźbę (traktowanie materiału i tworzywa), malarstwo oraz inne dziedziny sztuki (od bizantyńskich ikon i mozaik, przez barokowych luministów i impresjonistów, po współczesnych artystów instalacji).

Dopiero jednak w latach 60. XX wieku narodził się light art, czyli sztuka światła, której artyści nazywani są „architektami niczego”[6]. Nurt ten często łączy się ze space art z uwagi na zainteresowania przestrzenią oraz projected art przez wzgląd na wykorzystanie projekcji optycznych. Fascynacja światłem, badanie jego obecności w życiu codziennym oraz w sztuce jako medium pozwoliły rozwinąć się instalacjom artystycznym site-specific czy sztuce publicznej o charakterze społeczno-politycznym. Tak na scenę wkroczyli James Turrel, Olafur Eliasson, Dan Flavin, Mary Corse i wielu innych. Z Kuballem na czele odgrywają oni rolę kartografów i zabierają nas w podróże do miejsc leżących na styku rzeczywistości i fikcji. Do przestrzeni pełnych ciemności poprzecinanej strugami światła. Jakby powiedział wspomniany już Tanizaki – można się bowiem zdziwić, ile światła mieści się w ciemności.

Pęknięcia w strukturze rzeczywistości

Buckminster Fuller – amerykański konstruktor, architekt i kartograf – w jednym ze swoich esejów, „Fluid Geography”, opisał przekształcenia, jakim poddawany jest krajobraz lądowy, w zależności od naszego punktu widzenia. Stwierdził, że nie dysponujemy żadnym stałym punktem odniesienia, bowiem wszystko – łącznie z nami – jest w ruchu. Wiedzieli o tym również XX-wieczni artyści działający w obrębie sztuki kinetycznej, twierdzący, iż pojęcie spoczynku w zasadzie nie istnieje (światło porusza się z prędkością 299 792 458 metrów na sekundę). Bez widzialnej części promieniowania elektromagnetycznego, świat nie mógłby w ogóle istnieć, a nasz wzrok funkcjonować. Ten ciągły ruch pozwala nam widzieć i wiedzieć.

Potrzeba jasności i porządkowania otaczającej rzeczywistości stanowiła centrum zainteresowań Aby’ego Warburga – autora słynnego „Atlasu obrazów Mnemosyne” z lat 20. XX wieku. W hołdzie dla niego Kuball zaaranżował kolaż z użyciem współczesnych wycinków prasowych i ogłoszeń reklamowych („making of Mnemosyne [after Aby Warburg]”, 2021). Wykorzystał przy tym różnej długości światło, aby odzwierciedlić zróżnicowanie struktur kulturowych i historycznych, podkreślając niemalże świetlną prędkość rozprzestrzeniania się informacji.

Sztuka potrafi postawić pytania o najważniejsze problemy współczesności: kryzys klimatyczny, społeczne podziały i nierówności, migracje, chaos informacyjny. Odwołanie do Mnemosyne, bogini pamięci, otwiera nas na irracjonalność i podkreśla to, co w ludzkim myśleniu złudne. Obrazy, które przywołujemy, jawią się przecież nierzadko takimi, jakimi chcielibyśmy je widzieć. Oślepieni blaskiem medialnych ekranów nie potrafimy też dostrzec tego, co kryje się w mroku poza ich krawędzią. Przywoływana instalacja-projekcja oświetla tylko to, co chce artysta, skrywając resztę obrazów, a więc zaciemniając rzeczywistość.