Spojrzenie zdobywcy

Twórca „Łowców głów” skutecznie unika publicystyki, nie ucieka jednak od odpowiedzialności za transparentną prezentację przemilczanych historii. A to wystarczy, by uznać jego pracę za swoistą, deheroizującą przeszłość, deklarację polityczną. Skondensowana, czterdziestominutowa forma znakomicie odpowiada wykorzystanej technice dramaturgicznej narracji. Opowieść tworzona jest środkami artystycznymi, z wykorzystaniem splatających się informacji, pojedynczych cytatów, tekstów literackich, obrazów i symboli, które powołują otwartą, impresyjną, kolażową prezentację. Fakty, fantazmaty i fikcja łączą się w sugestywną mozaikę, wywołując duchy przeszłości. Franczak otwiera dawno zapomniane szafy, wskrzeszając spoczywające w nich trupy. Niemal cała oprawa jego wizualnej i dźwiękowej opowieści mieści się w jednej walizce. To ona stanowi podstawę dla zawieszonej – w czasie i przestrzeni – wyspy, symbolizującej kolonialne pragnienie. To z niej wyjęte zostają niewielkie modele czterech statków, rozpoczynających wyprawy mające zmienić losy świata. Obok ekspedycji zakończonych względnym sukcesem (jak ta, której wspomnienie przywołuje Santa Maria Krzysztofa Kolumba), reprezentowane są też te, które prowadziły do ujawnienia kolonialnych zbrodni (ewokowane modelem okrętu rzecznego Król Belgów, którym w 1889 roku Joseph Conrad wyruszył w górę rzeki Kongo). Pojawia się jednak także wspomnienie masowca SS Poznań, który pod koniec 1934 roku wyruszył do Liberii w zakończonej całkowitą klapą misji pozyskania rynków zbytu dla polskich towarów i umacniania politycznych wpływów w tej najstarszej na kontynencie afrykańskim republice.

Franczak otwiera kolejne ścianki sprytnie skonstruowanej walizki, w której pleni się gęsta, plastikowa roślinność podkreślająca fantazmat „dzikości”. Wykorzystując dwie kamery, miksuje i nakłada na siebie filmowane w czasie rzeczywistym obrazy, których pozorna niewinność wkrótce przełamana zostaje zakłóceniami obrazu, wrażeniem grozy i pustymi oczodołami ludzkich czaszek. Głos odtwarzany z offu uzupełniają informacje wyświetlane na ścianie. Archiwalne skrawki czasu minionego, niczym protezy pamięci zdolne przywoływać jej wizje – cytaty, fotografie, opisy – składają się na impresyjny kolaż ukazujący perspektywę kolonialnego spojrzenia, podbijaną przez pryzmat rasizmu. Oprócz Fiedlera jako reprezentanci i prawodawcy takiego punktu widzenia ukazani zostają Alfred Szklarski i Tony Halik, potraktowani – nie bez powodu – jak osoby współodpowiedzialne za stworzenie polskiej wersji orientalizmu. Wspomniani zostają jedynie pobieżnie, a na zminiaturyzowanej, scenograficznej makiecie planu filmowego reprezentują ich figurki Koziołka Matołka z naklejonymi twarzami podróżników. Wybór postaci z animacji jest nieprzypadkowy: ten biały koleżka w czerwonych spodenkach błąkał się po świecie w poszukiwaniu Pacanowa, a trafiając w przeróżne miejsca, wykazywał daleko posuniętą ignorancję i niewiedzę oraz egzotyzował odległe kultury.

Wizja muzeum funkcjonującego dzisiaj w domu Fiedlera w Puszczykowie pod Poznaniem, które pierwotnie nazwane zostało Muzeum Trofeów, prezentowana jest jako „grobowiec opowieści” – pozbawione krytycznego opisu i refleksji miejsce prezentacji artefaktów, wśród których do dzisiaj znajdują się między innymi ludzkie głowy, preparowane przez „Indian” Hibarów. Postacie europejskich odkrywców, którzy skwapliwie przyjmowali role zdobywców-konkwistadorów, zestawione zostają z cytatami pochodzącymi z „Jądra ciemności” Conrada. Przywołany w ten sposób obraz ludzkich głów, eksponowanych na tyczkach palisady, dopełniany jest opowieścią o Janie Czekanowskim, polskim antropologu, który po II wojnie światowej został dyrektorem Zakładu Antropologii Uniwersytetu Poznańskiego. W 1906 roku Czekanowski uczestniczył w zorganizowanej przez księcia Meklemburgii wyprawie do Afryki Środkowej, podczas której zebrał ponad 1000 ludzkich czaszek, w większości zagrabionych z miejscowych cmentarzy. Swoje znaleziska mierzył, fotografował, opisywał i oceniał, a wykonane przez niego badania stały się jedną z podwalin nowoczesnej – obciążonej brzemieniem pogardy i dominacji – teorii ras. Znalezione i zagrabione przez Czekanowskiego „eksponaty”, wśród których jest wiele kości sygnowanych własnoręcznym podpisem naukowca, jakby brał je w posiadanie, do dzisiaj przechowywane są w zamkniętym magazynie na obrzeżach Berlina. Podobno podjęto działania, by zwrócić je tam, skąd zostały zabrane.

Franczaka, odkąd tylko zaczął realizować projekty artystyczne, interesowało odkłamywanie historii i upowszechnianie różnorodnych perspektyw patrzenia na przeszłość. „Łowców głów” traktować można jak kontynuację zrealizowanego w Pradze projektu „Gutta”. Inspirowała go historia kobiety z ludu Yoruba, która została przywieziona do stolicy Czech, gdzie zmarła, a dwa lata po pogrzebie, w 1894 roku jej ekshumowane szczątki włączono do kolekcji uniwersyteckiej, następnie zaś umieszczono w zbiorach praskiego Muzeum Człowieka. Znajdują się tam do dziś, a nawet historia doczesnych szczątków Sawtche, nazwanej w Europie Saartjie Baartman, które po ośmiu latach starań zainicjowanych jeszcze przez Nelsona Mandelę w 2002 roku wróciły z Francji do RPA, gdzie ostatecznie spoczęły. Ile takich „eksponatów” spoczywa jeszcze w muzealnych gablotach i magazynach?

„Łowcy głów” to spektakl o kolonialnej winie, której nie chcemy pamiętać. Dlaczego mieszkanki i mieszkańcy Polski, która przez długie lata była uciskana przez sąsiednie mocarstwa, gotowi byli – zamiast wspierać republikańskie dążenia Liberii, na co liczył jej rząd – marzyć o jej skolonizowaniu? Dlaczego bezrefleksyjnie wracamy do wizji „dzikich”? Kolonialne spojrzenie pozwala traktować ludzkie szczątki jak eksponaty, ludzi jak etnograficzne kurioza, a zamieszkałe przez nich ziemie – jak tereny do podbicia. Spektakl-instalacja Ludomira Franczaka przypomina, że dopóki bezkrytycznie przyjmujemy orientalną, wyższościową perspektywę, utrzymując anachroniczne, kulturowe wzorce utrwalone przez Makuszyńskiego, Halika czy Fiedlera, dopóty nie uda się nam wyswobodzić z kłamstw przeszłości.