Sny o śmierci dyktatora

Premiera najnowszego spektaklu Wojciecha Farugi, „Ostatnie dni Eleny i Nicolae Ceaușescu”, zrealizowanego na podstawie tekstu Julii Holewińskiej, włączona została do programu Festiwalu Prapremier organizowanego przez Teatr Polski w Bydgoszczy. W tym roku imprezie towarzyszyło hasło „Pola walki”, które odnosić można zarówno do toczących się na świecie wojen, jak i do narastających problemów globalnych czy wewnętrznych podziałów politycznych w różnych krajach (owe najsilniej narzucające się w kontekście programu festiwalu znaczenia nie wyczerpują oczywiście możliwych konotacji i płaszczyzn odniesień hasła). Premierowy pokaz odbył się w sobotni wieczór poprzedzający wyborczą niedzielę – był to czas pełen emocji, nadziei i niepokoju – więc poruszane w przedstawieniu tematy, takie jak tyrania, autorytaryzm, ograniczenia praw kolejnych grup społecznych przez władzę czy ślepota rządzących na realne problemy mieszkanek i mieszkańców państwa wybrzmiały szczególnie mocno. Oczywistym kontekstem dla twórczyń i twórców tego spektaklu, o czym przypominały promujące go materiały, były też inwazja Rosji na Ukrainę i rządy Władimira Putina, zaledwie kilka dni po premierze uznane przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy i UE za dyktaturę. Wyraźne nawiązania do bieżącej sytuacji w Polsce i na świecie sprawiły, że przedstawiona w spektaklu Farugi wizja ostatnich dni rumuńskiego dyktatora funkcjonuje jako komentarz do bieżących wydarzeń w skali lokalnej i światowej, a równocześnie – jako uniwersalna opowieść o społeczeństwie zmuszonym do radzenia sobie z autorytarnymi skłonnościami władzy.

Warstwa wizualna – kostiumy, scenografia i światło – której autorem jest sam reżyser, tworzy uniwersalizującą ramę całego przedstawienia. W kameralnej przestrzeni małej sceny bydgoskiego teatru zdarzenia z życia rodziny Ceaușescu łączone są zgodnie z logiką marzeń sennych, wykorzystując nierealistyczne skojarzenia: śliska, lustrzana podłoga pokryta jest śniegiem, przypominającym okoliczności rozstrzelania Eleny i Nicolae, a ozdobny taboret, karafki, kieliszki oraz podwieszony pod sufitem gigantyczny żyrandol zdają się pochodzić z pałacu, który dyktator kazał wybudować dla siebie w Bukareszcie. Jednak – zarówno dzięki ustawieniu scenografii, jak i grze światła – na scenie wytwarzana jest intymna atmosfera. Bliskość ma dojmujący charakter: tuż obok zajmującej swoje miejsca publiczności w bezruchu leżą ludzkie ciała: Eleny (Małgorzata Witkowska), Nicolae (Mirosław Guzowski), ich córki Zoi (Michalina Rodak), przedstawicieli ich świty (Małgorzata Trofimiuk, Marcin Zawodziński, Damian Kwiatkowski) oraz jednej z ofiar ich prześladowań (Karol Franek Nowiński). Każda z tych osób wkrótce powstanie z martwych i wypełznie spod śniegu niczym zombie, by ponownie przeżyć chwile z ostatnich dni grudnia 1989 roku. Najważniejszym rekwizytem na scenie jest telefon, najczęściej znajdujący się w rękach generała (Kwiatkowski). Wojskowy stara się na bieżąco informować dyktatora o kolejnych protestach Rumunów i wieszczy zbliżający się upadek władcy. Nikt go jednak nie słucha. W pewnym momencie usłyszeć można dobiegający ze słuchawki upiorny głos chorego na AIDS studenta (Nowiński). Cytując wiersz Konstandinosa Kawafisa „Bóg opuszcza Antoniusza”, każe on prezydentowi żegnać się z krajem, ponieważ wkrótce go utraci. Na scenie pojawiają się świąteczne prezenty dla pary prezydenckiej. Ostatni z nich to akt oskarżenia o zbrodnię przeciwko ludzkości, który przypieczętuje ich los. Prezentowana sytuacja przypomina więzienie we wnętrzu głowy Ceaușescu – nawiedzanego przez demony i koszmary ojca narodu. Jego egzekucja odbędzie się na oczach i ekranach całego świata. Wielokrotnie wspominana przez różne postacie magia Świąt szybko okazuje się czarną magią spowijającą mrokiem świat przedstawiony.

Estetyka sceny, pozwalająca odnosić przedstawioną historię w szerokim kręgu koszmarnej uniwersalności „zawsze i wszędzie”, idzie w parze z gęstymi znaczeniami tekstu, odsyłającego ku bardzo konkretnemu „tu i teraz”. Na dramatyczny tekst Holewińskiej składają się liczne slogany, bon-moty i sentencje odtwarzające nowomowę autorytarnej propagandy (na przykład odczytywane na początku spektaklu pochwalne określenia rumuńskiego przywódcy: „tytan tytanów”, „budowniczy wszystkiego, co dobre i sprawiedliwe”, „trofeum narodowej duszy”). W pierwszych minutach przedstawienia taka poetyka wydaje się śmieszna, archaiczna i nierealna, po chwili jednak zaczyna brzmieć niepokojąco znajomo. Holewińska i Faruga nie skupiają się jedynie na postaciach Eleny i Nicolae – dużo uwagi poświęcają także osobom z ich najbliższego otoczenia. To właśnie szczegółowo przedstawione losy tych ludzi pozwalają na ukazanie ponadczasowej aktualności prezentowanych problemów, z którymi borykała się Rumunia oraz jej mieszkańcy i mieszkanki za czasów Ceaușescu. Postać zdystansowanej wobec rodziców Zoi, mówiącej o swoim życiu i doświadczanej opresji, pozwala na opowiedzenie o tragicznych skutkach państwowej polityki antyaborcyjnej, prawnie regulującej sferę prokreacji w ówczesnej Rumunii, a przy tym uprzedmiotawiającej kobiety i zamieniającej ich życie oraz życie ich dzieci w piekło. Z kolei Elena wygłasza opresyjne slogany, jak ten mówiący, że „Kobieta bez dziecka jest jak wiosna bez kwitnących magnolii”. W komunistycznej Rumunii odmowa posiadania potomstwa traktowana była jak wystąpienie przeciwko państwu, które nagradzało rodziny wielodzietne, a osoby bez potomstwa obciążało dodatkowymi podatkami. Inny z bohaterów spektaklu, chorujący na AIDS gej, poddawany jest torturom za sprzeciw wobec idei komunizmu – jego sytuacja obrazuje homofobię i hipokryzję władzy, konsekwentnie ukrywającej epidemię HIV. Wybór właśnie tych wątków do scharakteryzowania polityki Ceaușescu nie jest wynikiem przypadku: kobiety i mniejszości seksualne to grupy najczęściej dyskryminowane nie tylko w komunistycznej Rumunii, ale i współcześnie – przez radykalizujące się, rosnące w siłę i przejmujące władzę europejskie frakcje konserwatywne.