Rozbite lustro

Spektakl „Plath” warszawskiego Teatru Studio jest kontynuacją artystycznych poszukiwań Katarzyny Kalwat. Od lat w centrum zainteresowań tej reżyserki znajdują się strategie wytwarzania biografii. Zrealizowała już przedstawienia o realnie istniejących, zmarłych artystach – Jerzym Grotowskim, Robercie Walserze czy Tomaszu Sikorskim – ale też o twórcy żyjącym, Didierze Eribonie. W jednym ze swoich projektów powołała do istnienia fikcyjną postać Marii Klassenberg, której status określają słowa „być fikcją to nie to samo, co nie być prawdą”. Klassenberg prezentowana jest jako prekursorka sztuki feministycznej i zaangażowanej, która nigdy nie zaistniała w artystycznym obiegu i nie weszła do kanonu awangardy (o projekcie pisał między innymi Marcin Kościelniak w „Pamiętniku Teatralnym”). Po realizacji performansu „Milczenie” przestała tworzyć – „zamilkła” i „zniknęła” z pola sztuki. Ten projekt Kalwat – jeśli dobrze rozumiem opisy, bo żadnej z jego odsłon nie widziałem – wymagał wytworzenia archiwum fikcyjnej artystki, a jednym z jego najważniejszych tematów była praktyka wymazywania kobiecej twórczości z kanonu historii sztuki.

Sylvia Plath żyła naprawdę, jednak do wytworzenia jej legendy przyczyniła się przedwczesna, samobójcza śmierć artystki. Zainteresowanie jej twórczością trwa do dziś – pojawiają się kolejne wznowienia „Szklanego klosza” i „Dzienników”, wydawane są kolejne biografie pisarki. Nie sugeruję, że gdyby Plath nie odebrała sobie życia, nie byłaby czytana ani doceniana, mam jednak wrażenie, że wysyp biografii na jej temat wynika przede wszystkim z samobójczej legendy. 11 lutego 1963 roku Plath wstała rano, zostawiła dzieciom przy łóżkach śniadanie, po czym odkręciła gaz i włożyła głowę do piekarnika. Wiele badaczek i badaczy próbuje zrozumieć, dlaczego to zrobiła – czy przyczyną były zaburzenia psychiczne artystki, leczenie elektrowstrząsami czy może związek z poetą Tedem Hughesem, który Sylvię zdradził i opuścił? Do dzisiaj powstają kolejne analizy podejmujące próbę wyjaśnienia tajemnicy przyczyn, które pchnęły genialną pisarkę do rezygnacji z życia. Jedną z ciekawszych publikacji na ten temat jest „Milcząca kobieta” Janet Malcolm, która opowiada nie tyle o samej Plath, ile o kolejnych wersjach jej mitu – tego, w jaki sposób biografowie opisywali jej życie i jak mierzyli się z prawnymi spadkobiercami jej twórczości (rodzeństwo Hughesów). Malcolm, nie ukrywając swoich poglądów, ale też nie uzurpując sobie prawa do „prawdy o Sylvii”, pokazuje, jak faktami można manipulować i jakie mogą być tego konsekwencje. Moje myślenie o spektaklu Kalwat jest w oczywisty sposób naznaczone tą lekturą.

Zasadą organizującą spektakl „Plath” w Teatrze Studio jest multiplikacja. Sylvie są trzy: jedną gra Ewelina Żak, drugą Dominika Biernat, a trzecią – występujące wymiennie – studentki Akademii Teatralnej: Monika Szufladowicz, Maria Katarzyna Kłusek, Hanna Wojtóściszyn i Zuzanna Radek (widziałem spektakl z Szufladowicz). Na scenie otacza je kilka takich samych, przesuwnych, srebrzystych ścianek – w zależności od tego, jak się je ustawi, mogą tworzyć wrażenie głębi lub ciasnoty. Nad sceną wisi pięć ekranów. Wyświetlane na nich projekcje obrazują fragmenty prób oraz castingu, w którym brało udział kilka studentek Akademii Teatralnej (casting/próba polegały na czytaniu i komentowaniu wierszy Plath). Część obsady gra podwójne role – zdarza się na przykład, że Halina Rasiakówna w ciągu jednej sceny kilkakrotnie zmienia się z Matki w leczącą Sylvię specjalistkę psychiatrii. Precyzyjnie zaplanowane, powracające w spektaklu powielenia i powtórzenia tworzą wrażenie rosnącego chaosu.

Przez większość przedstawienia jego akcję prowadzą działania Żak i Biernat. Każda z aktorek tworzy zupełnie inną postać: Żak jest smutna, łagodna, jakby matowa, natomiast Biernat jawi się jako dużo bardziej zapalczywa, żywsza emocjonalnie, ale i bardziej naiwna. Choć każda z wersji tytułowej postaci dominuje w osobnych scenach, pozostają nierozerwalnie ze sobą złączone. Perspektywę prowokującą ten zabieg teatralnego „rozdwojenia” bohaterki wyjaśniła autorka tekstu Bożena Keff w rozmowie z Witoldem Mrozkiem:

To wynika chyba najbardziej z tego, że Sylvia Plath w „Dziennikach” intensywnie ze sobą rozmawia, sztorcuje samą siebie, chwali czasem, napomina, mówi do siebie „ty”. […] Najpierw to się bierze z takiej nastoletniej potrzeby dialogu ze sobą, niemal wszyscy to znają, potem to wyraża świadomość świadomości. Myślę tak i tak, ale można inaczej – coś w tym rodzaju. Więc „dałam jej” możliwość stałego dialogu ze sobą, komentowania tego, co robi i co dzieje się wokoło. Dwie Sylvie – bo to jest taka rozpięta osoba – pomiędzy jednym i drugim biegunem swoich możliwości i świadomości.

Faktycznie, obie aktorki nie schodzą ze sceny, cały czas uważnie się obserwując. Nawet kiedy Żak czy Biernat grają z innymi partnerami, można odnieść wrażenie, że robią to przede wszystkim dla siebie, podejmując działania adresowane do własnego alter ego.