Po cichu

Ta opowieść o nieprzepracowanej stracie, samotności, przemocy i śmierci początek ma w ziemi. Rok 1925, schyłek pewnej epoki. Ameryka modernizuje się i industrializuje, ale nie dla rancza Burbanków w Montanie. Wszak to nie nowojorski wielki tygiel, zwarta metropolia, która produkcją i przemysłem stoi, lecz ziemia surowa. Gładka linia horyzontu, morze traw, dużo wolnej przestrzeni. Krajobraz stworzony, by patrzeć daleko przed siebie – robią tak niepiśmienni ludzie gór, hodowcy bydła, traperzy, kowboje. W filmie Jane Campion kilka razy powraca takie ujęcie: bohaterowie zatrzymują się w pół kroku, wybiegają wzrokiem daleko do przodu, w dal, wodzą nim po wzgórzach niby za niedostępnym sacrum. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu pewnej martwoty – wszystko poza pofałdowanymi pasmami zdaje się jakieś przywiędłe, przykryte kurzem i wyschnięte na wiór. „Większość ludzi widzi tylko wzgórze” – mówi Phil, który sam dostrzega w tym coś więcej. Na pierwszy rzut oka i na zdrowy rozum nikt by go o to nie podejrzewał: gdzie on, prosty ranczer, miałby widzieć więcej i inaczej? A może o to właśnie chodzi, żeby stwarzać pozory. Phil (Benedict Cumberbatch) jest wykształcony i ponadprzeciętnie oczytany, lecz niedostępny i zgorzkniały. To facet niezgrabny, szorstki, twardy w swojej fizyczności; nosi się z trzydniowym zarostem, z wanny nie korzysta, woli trącić drewnem i mokrą ziemią, końskim włosiem i skręconym szlugiem. Jak kastrować cielaki, to bez rękawic, gołymi rękami i na żywca. Jak spędzać dzień, to nie w luksusach, ale pośród bydła jak „prawdziwy mężczyzna”. Towarzyszem Phila jest młodszy brat, George, który prowadzi z nim ranczo. George jest czyściochem i poczciwym fajtłapą, nie jest przesadnie otyły, nie jest też całkiem szczupły, raczej typ miśka, mimo to często słyszy od brata: „Grubasie!”. Grubas – czyli ten inny, słabszy, miękki. Są w tym kpina, politowanie i gest dominacji, ale to strategia prezentowana „na zewnątrz”. Phil nie jest wcale taki mocny „w środku”; sam także czuje się inny, lecz własne udręki przeżywa na stronie. „Psie pazury” to historia o męskiej niemocy – niemocy wobec siebie.

Symptomatyczna jest relacja Phila z bratem. Nieustannie wyzłośliwia się i z niego szydzi, daje do zrozumienia, że na opinię „prawdziwego mężczyzny” nie zapracował, a mimo to George pozostaje najbliższą bohaterowi osobą. Mieszkają pod jednym dachem, w rozległej posiadłości, w której rezydować mógłby wielopokoleniowy ród. Gdyby Phil i George się uparli, mogliby się w ogóle nie widywać, zwłaszcza że kubatura nie jest standardowa, na pewno znalazłby się pokój, do którego nikt nie zagląda. A jednak dzielą jedną sypialnię. Bracia śpią w tym samym pokoju, w dwóch osobnych, ale stojących obok siebie łóżkach, jak dzieci. Nie jest łatwo powiedzieć, o co dokładnie w tym chodzi – na pewno o połączenie niepojętą więzią, braterskie „na dobre i na złe”. W pewnym momencie układ burzy pojawienie się w życiu George’a niejakiej Rose, wdowy po lekarzu, który popełnił samobójstwo. Phil nie będzie mógł się z tym pogodzić, obecność trzeciej osoby potraktuje jak wtargnięcie na terytorium. W odruchu obrony i zamknięcia zacznie testować, ile wstydu i upokorzenia jest w stanie znieść bratowa.

Na przykład wtedy, kiedy Rose pierwszy raz pojawia się w domu Burbanków i na dzień dobry słyszy, że jest „tanią intrygantką”. Albo jest też taka sytuacja: kobieta siada przy podarowanym przez męża fortepianie, zaczyna ćwiczenie, nieudolnie wystukuje Marsz Radetzky’ego, przychodzi Phil i wprawia szwagierkę w zawstydzenie – zaczyna ironicznie gwizdać całkiem czysto to, czego ona zagrać nie umie. W tworzonym przez Campion teatrze przemocy – przemoc jest zadawana po cichu, bez widocznych śladów. By się z tym uporać, by zdystansować się do osaczenia i upokorzenia, które staje się codziennie jej udziałem, Rose ucieka w alkohol. Pije sekretnie, samotnie, ukrywając puste butelki po kątach, tracąc nad sobą kontrolę.

Ta „niewidzialność” jest o tyle istotna, że cały film utkany został przez Campion z drobnych sugestii, ledwie uchwytnych niuansów; niczego nie narzuca i nie wyraża zbyt dosłownie, jeśli już, to pewne rzeczy subtelnie sugeruje. Tak jest na przykład z przemocowym zachowaniem Phila. Z początku jest on nieprzeniknioną tajemnicą, trudno powiedzieć, skąd się wziął i tłumaczyć jego zachowanie, ale przecież chamstwo i rozmyślna podłość nie urodziły się z niczego, nie powstały w próżni. Z czasem tę zagadkę reżyserka rozwiązuje, podrzuca kilka interesujących tropów, otwiera swój film niejako na nowo i ustawia w nieoczekiwanym świetle. W pewnym momencie ten latami budowany pancerz, ta emocjonalna zbroja noszona zbyt długo przez Phila nieco pęka i obnaża prawdę. Wrażliwej, refleksyjnej strony jego natury możemy się z początku jedynie domyślać. Po przenikliwości, z jaką patrzy na wzgórza. Po czułości, z jaką zaczyna traktować syna Rose.