Ordo sexualis

W jednym z odcinków „Cudownych lat”, kultowego serialu w Polsce lat 90., uczniowie szkoły Kevina Arnolda mają wziąć udział w zajęciach dotyczących rozmnażania człowieka. Ekscytacja grupy sięga zenitu jeszcze przed ich rozpoczęciem. Chłopcy wiercą się i szepczą, podczas gdy zestresowany wuefista, który prowadzi lekcję, z pomiętej kartki skrupulatnie przerysowuje kredą na tablicę jakiś kształt. Kiedy kończy odtwarzanie schematycznego rysunku macicy i jajników, rozczarowana młodzież wydaje jęk zawodu. Najodważniejszy z nastolatków, dla dobra nauki, pyta, czy nauczyciel może dorysować resztę kobiety. „Resztę kobiety? Dobrze” – zgadza się trener, obwodząc pojedynczą linią wcześniej stworzony rysunek oraz dodając małe kółko głowy i kreski kończyn.

Taki obraz edukacji seksualnej pasuje jak ulał do optyki współczesnej władzy państwowej w Polsce i – coraz bardziej zależnej od decyzji tej władzy – polskiej szkoły. Przedstawiciele rządzących krajem prawicowych partii udają, że największym problemem młodzieży w odniesieniu do seksualności byłoby otwarte mówienie na jej temat, wyjaśnianie wątpliwości, rozwiązywanie problemów i rozwiewanie towarzyszących jej lęków. Minister Przemysław Czarnek oraz powiązani z nim kuratorzy i kuratorki oświaty starają się wmawiać wszystkim, że seksualność służy tylko prokreacji albo szatanowi, a jedynym jej dopuszczalnym modelem jest heteroseksualność. Posiadanie dzieci, prezentowane jako najważniejszy cel życia każdej kobiety (poza tymi, które poświęcą się służbie zakonnej), ogranicza horyzont widzenia przedstawicielek tej płci do funkcji ich jajników i macicy. Milcząco przyjmowane jest założenie, że chłopcom i mężczyznom nie trzeba przekazywać żadnych informacji, ponieważ sami z pewnością znajdą „właściwą” drogę. Im mniej wiedzieć będą młodzi, tym więcej coraz młodszych Polek będzie rodzić polskie dzieci. Dla osób sprawujących władzę, których decyzje kształtują naszą teraźniejszość i przyszłość, pojęcia takie jak przyjemność, bezpieczeństwo, zrozumienie, wyrozumiałość i wolność w odniesieniu do seksu nie mają żadnego znaczenia.

Uzależniona od uwarunkowań politycznych polska praktyka edukacyjna, oświatowa i informacyjna – z długą listą zaniedbań, stygmatyzujących przekłamań i dezorientujących przemilczeń, których celem jest przejmowanie kontroli nad wszystkimi sferami życia obywateli, także (lub: przede wszystkim) ich ciałami – stanowi znaczący kontekst, o którym trudno zapomnieć w dyskusjach o edukacji seksualnej w Polsce. Świadomość tych problemów towarzyszy też spektaklowi, którego premiera odbyła się kilka dni przed walentynkami w Teatrze Współczesnym w Szczecinie. Na scenie „Edukacji seksualnej” nie pojawiają się wprawdzie bezpośrednie nawiązania do sposobu uczenia (czytaj: przemilczania) w polskich szkołach ani do polityki edukacyjnej polskiego rządu, jednak dewocyjna hipokryzja jego przedstawicieli warunkuje sensy wyłaniające się w trakcie teatralnej prezentacji niczym zombie. Michał Buszewicz, autor tekstu i reżyser szczecińskiego przedstawienia, wykorzystał komediową formułę, by – mądrze, a bez mędrkowania; zmyślnie, ale nie zmyślając – odnieść się do tematów dotyczących naszych ciał, międzyludzkich relacji i praktyki podejmowanych przez nas stosunków. Mówi o potrzebach i pragnieniach, odmienności i różnorodności, otwartości, wrażliwości, zrozumieniu, empatii, lękach i dobrych wzorcach w relacjach seksualnych.

„Edukacja seksualna” nie jest spektaklem korzystającym z bezpośrednich nawiązań do praktyki dydaktycznej. Jego twórcy nie formułują też publicystycznych sądów ani bezpośredniej, ukierunkowanej krytyki. Mimo to, w realiach współczesnej Polski, projekt ten spełnia wszystkie trzy wymienione funkcje: z otwartością – ale korzystając też z wielu błyskotliwych metafor – mówi o seksie, detabuizując go i oswajając różne jego obszary. To wystarcza, by polemicznie dopełniać przestrzeń zdominowaną przez narrację konserwatywnej, katolickiej prawicy oraz wskazywać zaniechania jej przedstawicieli, dających liczne dowody własnej mizoginii i homofobii. Buszewicz wspólnie z zespołem współpracujących z nim realizatorów i realizatorek oraz znakomitymi artystkami i artystami Teatru Współczesnego uczy różnorodności, kompromituje powszechne mity będące przyczyną wielu kompleksów i ilustruje możliwe nieporozumienia. Przede wszystkim zaś twórcy spektaklu uzmysławiają publiczności, że zrozumienie własnych potrzeb i obopólna zgoda, która zawsze jest koniecznym warunkiem wszelkich działań w sferze intymności (empatia, komunikacja i zrozumienie), warunkują każdą udaną relację. A przy tym – wbrew propagandzie skompromitowanych przez własną dwulicowość, a mimo to nadal poszerzających swoje wpływy aktywistów Ordo Iuris – przypominają, że żadna relacja nie musi realizować założonych z góry schematów, dostosowywać się do sztucznych kulturowych norm ani… wiecznie trwać.

Występująca po raz pierwszy na scenie Teatru Współczesnego Helena Urbańska staje przed publicznością z bananem w ręku. Wytrzymuje znaczące milczenie, po czym zaczyna mówić o tym, że niełatwo jest debiutować, gdy na starcie „wszystkim się kojarzy”. A przecież przed przystąpieniem „do rzeczy” dobrze byłoby się lepiej poznać. Pyta, co zmienia się w ciele człowieka, który pierwszy raz wychodzi na scenę. Sama od niedawna ma etat, ale on – tak jak małżeństwo – nie jest na zawsze. Przecież „nawet jak się siedzi w jednym miejscu, to zdarzają się gościnne występy”. Zapowiada, że będzie pamiętać tę chwilę, bo nigdy nie zapomina się pierwszego prawdziwego doświadczenia. Dzieli się jednak wątpliwościami: czy się sobie spodobamy? Czy za pierwszym razem boli? Ironizuje – czy wchodząc na scenę, na której wcześniej stał aktor-mężczyzna, może zajść w ciążę? A co, jeśli ktoś po jednej ze stron teatralnej rampy nie osiągnie katharsis? Trudno jest robić coś pierwszy raz, gdy brakuje drogowskazów – przypominają w opisie twórcy przedstawienia. Grana przez Urbańską postać zwierza się, że kiedy zaczęła dojrzewać, pozostawiona bez wiedzy i rozmowy, czuła się jak w horrorze. Wszystko, co dotyczyło ciała i z ciała pochodziło, wywoływało podniecenie pomieszane z obrzydzeniem. Prosty zabieg dramaturgicznego wprowadzenia metateatralnych metafor do opisu cielesnych oczekiwań, wątpliwości i lęków okazuje się fenomenalnie produktywny w sferze dramaturgicznej. W trakcie spektaklu konwencję tę wykorzysta każda z trzech uczestniczących w nim aktorek.