Najpierw był wiersz

Z Kasią Szwedą, nominowaną do Nagrody-Stypendium im. Stanisława Barańczaka, rozmawia Antonina Tosiek.

Antonina Tosiek: Kasiu, pamiętam „Bosorkę” z różnych etapów jej powstawania. Projekt gotowej książki powstał przecież kilka lat temu. Przez ten czas zmieniały się nieco strategie Twoich podmiotek i podmiotów, ale samo centrum opowieści pozostawało niezmienne – tożsamość i postpamięć łemkowska. Bardzo lubię zdanie, które przemycasz w biogramach: „Bada swoją łemkowskość’’. Co ten czas – od pierwszego pomysłu do debiutu – przyniósł Twojej łemkowskości? Czujesz się teraz temu miejscu, tej historii bliższa?

Kasia Szweda: Nad „Bosorką” pracowałam prawie pięć lat, to była długa droga, ciągły proces nabywania tożsamości. Dorastałam w powidokach łemkowskiej kultury, ale dopiero poprzez opisywanie jej w poezji mogłam poznawać ją bardziej świadomie. Zapragnęłam napisać książkę, która umożliwi mi zwrócenie się w stronę utraconego świata. Zaczęłam zadawać sobie wiele pytań związanych z moim dzieciństwem, rodzinną historią, wreszcie z historią całej grupy etnicznej oraz zastanawiać się nad miejscem, pogranicznością i jej skomplikowaną naturą. Zawsze czułam się bardzo związana z Beskidem Niskim, z którego wyjeżdżałam i w który wracałam, ale nigdy tak naprawdę nie rozumiałam tego miejsca, tej mrocznej siły przyciągania, której nie byłam w stanie ignorować. Nadal się go uczę, uważnie mu się przyglądam. Patrząc na jego wyboistą przeszłość, łatwiej jest mi poruszać się w pogarbionym tu i teraz.

Przez te pięć lat znacząco zmienił się też dyskurs wokół tożsamości pogranicza oraz systemowej i symbolicznej przemocy, której doświadczały. Jak myślisz, w jaki sposób wpływa to na recepcję Twojej książki? „Bosorka” jest przecież przykładem poetyckiej odnogi „zwrotu ludowego”. Zabiera w tej dyskusji głos od innej strony; nie boi się rytualności i baśniowego mroku. Jest i osobista, i osobna. Czujesz się częścią tego zwrotu? Dawania prawa do opowieści bohaterkom i bohaterom z tła? (Właśnie się dowiedziałyśmy, że zostałaś nominowana do Poetyckiej Nagrody Silesius w kategorii debiut, gratulacje! ¡Felicidades!)

Dziękuję! ¡Muchas gracias! Jeszcze trochę trzęsą mi się ręce ze wzruszenia! „Bosorka” jest dla mnie ważna przede wszystkim z tego powodu, że mogłam „oddać w niej głos” tym, których przez lata próbowano uciszyć. Kiedy zaczęłam ją pisać, zauważyłam, jak rośnie zainteresowanie tematem wykluczeń i mniejszości narodowych. Patrzę na to zjawisko z bardzo dużą nadzieją. Warto pisać historię naszego kraju na nowo, bez cenzurowania i fetyszyzowania. Krzysztof Czyżewski, wybitny praktyk pogranicza, wielokrotnie podkreślał, jak ważne jest „odpamiętywnie” przeszłości, czyli dążenie do prawdy. Nicholas Mirzoeff w książce „Jak zobaczyć świat” pisze natomiast o potrzebie „odwidzenia” rzeczywistości: „Jeżeli mamy stworzyć nowe sposoby obrazowania swojego miejsca i roli w świecie, potrzebujemy nowego wizualnego sposobu myślenia, dostosowanego do antropocenu”. Idąc tym tropem, jeśli odrzucimy wpajane nam przez lata schematy i sposoby postrzegania świata, będziemy mogli na nowo na niego spojrzeć, tym razem jednak z większą otwartością oraz nowymi rozwiązaniami na przyszłość. Myślę, że „Bosorka” na swój sposób wpisuje się w te dążenia.

Trudno byłoby mi pisać o pograniczu, nie uwzględniając jego odrębności kulturowej, obrzędowości i ludowych tradycji. Dla mnie jest to miejsce pełne grozy, przesiąknięte freudowską niesamowitością. Jestem przekonana, że to, co minione, można ożywić i dopatrzyć się w nim tego, co aktualne. Zależało mi nie tylko na ukazaniu odrębności pogranicza, ale też na podkreśleniu, że historia tego regionu nie należy wyłącznie do przeszłości. Dla dawnych mieszkańców Łemkowyny czas nie zatrzymał się w miejscu, nie utknęli na zawsze w swoich kurnych chatach – chociaż taka egzotyzacja ma swoich zwolenników, bo sprzyja turystyce i przyciąga unijne inwestycje. Problem polega na tym, że wciąż nie znaleźliśmy dla nich miejsca w polskim społeczeństwie.

Jesteś także fotografką, prowadzisz stronę poświęconą fotografii „Pogranicza”, publikujesz też wiele swoich zdjęć na Instagramie. W „Bosorce” także odnajdziemy kilka Twoich zdjęć, jedno z nich widnieje na okładce. Jak to u Ciebie działa, co przychodzi pierwsze: słowo czy obraz? A może grają ze sobą w zgodnym tandemie? Od premiery „Bosorki” minęło już ponad pół roku, a zdjęcia Beskidu Niskiego publikujesz przecież nadal bardzo regularnie. Obiektyw potrafi uchwycić to, co niewypowiadalne w wierszu?

Mam wrażenie, że wszystko miesza się ze sobą: obrazy, słowa, zapachy, dźwięki. Zapach wywoływacza może nagle stać się impulsem do poetyckiej frazy, a przypadkowy wers zainspirować do wykonania konkretnej fotografii. Zauważyłam, że kiedy przebywam w ciemni, przychodzą mi do głowy rozmaite pomysły na wiersze, które po omacku zapisuję na odwrocie wykonanego wcześniej testowego paska. Czasem to słowa są bezradne wobec chęci opisania świata, innym razem to fotografia nie wie, jak sprostać temu wyzwaniu. Jak za pomocą fotografii uchwycić świat, który przeminął? Jak sfotografować coś, czego nie ma? W jaki sposób pokazać na zdjęciu nieobecność? Podejmuję jednak to wyzwanie w projekcie, który realizuję w ramach Programu Mentorskiego Sputnik Photos.

Właśnie – nieobecność! Tropisz kulturową odrębność łemkowskiego świata, ale także rozpad tożsamościowej wspólnoty. W „Bosorce” pije się „z martwymi pierwszy kieliszek”, a na pomirki odchodzi się jak w milczącym pochodzie „gęsiego / gęsiego / gęsiego”. „Znikanie” odbywa się poprzez obrzęd, czyli – paradoksalnie – w ruchu, nie stagnacji. W podobny sposób powołujesz do życia swoje bohyny i dzikie kobiety – milczące podmiotki, których siła objawia się w działaniu. Co w „Bosorce” jest jawnie męskie i kobiece? To mężczyźni zdają się przynależeć do sfery realnej, w wielu wierszach do głosu dochodzi przecież męska maska. A kobiety – choć groźne – pozostają ciche. Co kryje się za taką strategią? Bardzo ciekawi mnie to zespolenie: kobiety sprawcze, nieredukowalne w strukturze tradycyjnej (więc patriarchalnej) kultury do pozycji ofiar, a jednocześnie kobiety milczące.

W milczeniu właśnie tkwi jakaś niewypowiedziana siła i chociaż kobiety w moich wierszach nie dochodzą bezpośrednio do głosu, to jednak mówią głośno i stanowczo poprzez mocne obrazy, zdecydowany gest. Może jest to właśnie ten moment, kiedy złość, zasilana przez lata małymi potokami żalu i gniewu, musi wreszcie wylać, rozlać się po lasach, polach i łąkach, tworząc mokradła, w których ugrzęźnie każdy, kto będzie próbował się przez nie przedrzeć. To kobiety, które już za chwilę napiszą na transparentach zrobionych z opakowań po pizzy: „Trzeba było nas nie wkurwiać”, „Jest nas dużo i jesteśmy bardzo złe” „Grzeczne to już byłyśmy” czy wreszcie, moje ulubione, „Módlcie się, żeby nam się okresy nie zsynchronizowały”. Jak słusznie zauważa Joanna Mueller we wspaniałej zresztą recenzji, towarzyszącej wydaniu „Bosorki”: „groźba synchronizujących się okresów […] pobrzmiewa też w tytułowym wierszu tomu […]”.

Kobiece postaci charakteryzuje bliskość z żywiołem wody. Brodzą po kolana w potokach w Nieznajowej, w płyciznach Świerzówki moczą swoje długie włosy, na brzegu Wisłoki czekają na przypływ, wypatrują zmiany. To rzeka wprowadza wszystko w ruch, wije się przez raczej statyczny krajobraz, zabiera i przynosi, a jeśli kobieta ma w sobie coś z (antropomorfizowanej w moich wierszach) Wisłoki, to kolejny ruch należy właśnie do niej. Kobiety żerują więc pod lasem, zakładają sidła, rozkładają wnyki. To one napędzają codzienne życie, są przy tym jednak tajemnicze i nieuchwytne. A jak wytłumaczyć tak skomplikowany i niezrozumiały żywioł, jeśli nie za pomocą czarów? Mężczyźni w moich wierszach, upojeni kropką, widzą rzeczy, których nie potrafią sobie w żaden inny sposób wytłumaczyć, a strach przed tym, co niepojęte, przeradza się w akty przemocy.

Przemoc jest już widoczna w pierwszym wersie: „pamiętam jak rozbił rondlem głowę babci” i ciągnie się przez całą książkę, aż do ostatniego słowa. Przemoc, przed którą nie sposób się uchronić, jest wpisana w niespokojny rytm natury. Ale wrócę jeszcze na chwilę do pierwszego wiersza, bardzo trudnego i osobistego, wyciągniętego z zakamarków starannie wypychanych z pamięci wspomnień. Jest on kluczowy dla tej opowieści, ponieważ pojawia się w nim postać dziadka, który otwiera, zamyka i spaja poszczególne części książki. Dziadek Wasyl, Łemko, wysiedleniec, powracający do swojego domu – jeśli można jeszcze nazwać tak to miejsce, kiedyś pełne znajomych twarzy, teraz opuszczone i smutne. Ten powrót nie jest łatwy: ktoś do niego strzela, kiedy wyskakuje z pędzącego wozu; jest Jaworzno, są prześladowania i życie w ukryciu; jest również zmiana imienia, wymuszone wyparcie własnej tożsamości. A jednak dziadek wraca – być może wabiony tą samą siłą przyciągania, która i mi nie pozwala wyjechać stąd na dłużej.