Miś czy niedźwiedź – i czy w ogóle ma to znaczenie?

Z Katarzyną Deptą-Garapich o wystawie „Trzysta diabłów zjadłeś” rozmawia (po ludzku) Emilia Chorzępa

Rozmawiamy przy okazji trwającej aktualnie wystawy „Trzysta diabłów zjadłeś” w poznańskiej Galerii SKALA. Można tam zobaczyć prace zarówno Twoje, jak i Małgorzaty Mirgi-Tas, a jedna z prac jest wspólna. Podejmujecie – na różne sposoby – temat niedźwiedzia, stworzenia realnego i mitycznego zarazem. Chciałabym zacząć od pytania zarówno prowokacyjnego, jak i podstawowego dla wystawy: opowiada ona o misiach czy o niedźwiedziach?

To dobre pytanie. Wystawa stawia pytanie o to, czym jest ten niedźwiedź, i na różne sposoby problematyzuje ten temat. Przy wejściu stoją kostiumy białych niedźwiedzi – to te same, w których z Gosią chodzimy po podhalańskich wzgórzach w pokazywanym w Galerii SKALA filmie „Spacer” z 2021 roku. Odnoszą się one bezpośrednio do krupówkowego białego misia, który nie jest niedźwiedziem, tylko misiem-maskotką. Chciałyśmy pokazać, że ten miś z Krupówek jest absurdalnym i niewyjaśnionym tworem; jest użyciem wizerunku zwierzęcia w kontekście „suwenirowym”. Postać niedźwiedzia w Zakopanem urosła już do rangi tradycji, która ma w przybliżeniu sto lat, ale miś krupówkowy, jego geneza, jest czymś zagadkowym, tajemniczym: nie wiadomo, skąd się tam wziął i dlaczego, bo przecież nasze góry zamieszkują niedźwiedzie brunatne, nie zaś białe, polarne. A jeśli przeanalizujemy anatomię krupówkowych misiów, to okaże się, że one nie mają również, poza kolorem, wiele wspólnego z niedźwiedziem polarnym. To sąsiedztwo – nieopodal żyjących, realnych niedźwiedzi stawiany jest biały miś krupówkowy – powoduje, że funkcjonujący jako atrakcja turystyczna biały miś nie jest neutralny. Żeby sprawę jeszcze bardziej skomplikować, dodam, że nosi on jednak znamiona lokalności, bo kostiumy szyte były przez lokalnych rzemieślników z prawdziwej owczej skóry. A hodowle owiec to kolejny symbol Zakopanego…

Ciekawostką jest, że krupówkowy miś nie jest tylko krupówkowy, bo pojawiał się też na Gubałówce czy w Dolinie Kościeliskiej. Podobnie jako atrakcja turystyczna i pamiątka pojawiał się nad morzem. Znana jest też fotografia, na której Katarzyna Kobro pozuje z córką przed modernistycznym blokiem, w którym mieszkała w Łodzi, w towarzystwie białego misia. Uważam jednak, że, paradoksalnie, obecność białego misia w Zakopanem jest bardziej problematyczna niż w „niegórskich” miastach i w nadmorskich kurortach.

W tym kontekście należy jeszcze wspomnieć o kampanii Tatrzańskiego Parku Narodowego, której hasło przewodnie brzmiało „Niedźwiedź to nie miś”. Zwracam uwagę na ten łańcuch absurdalnych powiązań: nasze postrzeganie niedźwiedzia jako prawdziwego zwierzęcia, infantylizowanie go i przekształcanie w „misia”. Mówię, że to absurdalne, a TPN dodaje także, że to niebezpieczne – i dla nas, i dla niedźwiedzi.

Dużo mówicie z Małgorzatą Mirgą-Tas o mitach związanych z niedźwiedziami. Sposób postrzegania tych zwierząt zmieniał się w czasie, obrosły w mnóstwo kontekstów i skojarzeń. Dzisiaj są one oswojone przez popkulturę – dzieci przytulają się do pluszowych misiów, oglądają disneyowskiego Kubusia Puchatka, misie polarne pojawiają się w reklamach Coca-Coli – więc nie wydają się wcale takie straszne. Tytuł wystawy sugeruje z kolei, że mamy do czynienia z inkarnacją zła i ponadprzeciętnymi mocami. Jak sądzisz, dlaczego tworzymy wokół zwierząt tego rodzaju opowieści?

Niedźwiedź od dawien dawna, od czasów prehistorycznych, był obecny w naszej strefie klimatycznej i ogólnie kulturze europejskiej jako największy, najistotniejszy drapieżnik. Michel Pastoureau, historyk, który napisał biografię niedźwiedzia, w książce „The Bear: History of a Fallen King” [Niedźwiedź. Historia upadłego króla] stwierdza, że to chrystianizacja Europy spowodowała masowe wybijanie tych zwierząt, ponieważ uznano, że były one bardzo – i nazbyt – silnie obecne w kultach i tradycjach pogan. Do tego dochodzi również pragnienie zdobywania trofeów, skór. Z kolei – przechodząc do końca XIX i początku XX wieku – Stanisław Witkiewicz opisuje w „Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr” rozmowy między kłusownikami wymieniającymi się historiami na temat niedźwiedzi; czytamy, że zwierzę to cieszy się wśród tych kłusowników ogromnym szacunkiem. Niedźwiedź jest trudny do upolowania, bardzo inteligentny, ale też stanowi cenny łup ze względu na dużą ilość mięsa i niesamowite futro. Tytuł naszej wystawy „Trzysta diabłów zjadłeś” stanowi cytat z książki Witkiewicza. Sabała miał rzec w ten sposób o niedźwiedziu, który schwytał przynętę-pułapkę i uciekł z nią, nie odnosząc ran. Powiedzenie to podkreśla podziw dla siły niedźwiedzia, szacunek do niego, a też daje się wyczuć w tym pewien rodzaj magicznego myślenia. To to niedowierzanie w nieprzeciętne zdolności zwierzęcia pobudza ludzi do nadawania mu magicznych mocy. Kryje się za tym też strach, lęk przed śmiercią z ręki silnego i zarazem inteligentnego zwierzęcia, natomiast nie nazywałabym tego inkarnacją zła.

W eseju, którego fragment możemy przeczytać w numerze tematycznym kwartalnika „Czas Kultury” [„Biografie zwierząt”], piszesz, że niegdyś panowało przekonanie, iż niedźwiedzie uprawiają seks twarzą w twarz, czyli podobnie do ludzi. Także ze względu na owo podobieństwo do człowieka – umiejętność poruszania się na dwóch, a nie czterech łapach – wytworzył się lęk względem tych istot. Jak myślisz, dlaczego podobieństwo zwierząt i ludzi tak nas niepokoi?

To wynika pewnie z tego samego lęku, który przejawiał św. Augustyn wobec zwierząt. Jego idea wyższości człowieka nad innymi gatunkami była rozwijana w średniowieczu: nauczano, że człowiek powinien sobie podporządkować naturę. Wspomniany Pastoureau twierdzi, że „królem zwierząt” na terenach Europy i w okresie przedchrześcijańskim był właśnie niedźwiedź. Później jednak, pod wpływem św. Augustyna, który wprost nazywał niedźwiedzia diabłem, to się zaczęło zmieniać – a królem zwierząt uczyniono lwa, czyli dla krajów północnej i wschodniej Europy zwierzę egzotyczne. Tępienie niedźwiedzi postępowało więc razem z chrystianizacją.

Niedźwiedzia łatwo zantropomorfizować – może łatwiej niż pozostałe zwierzęcia. Gdy stoi na dwóch łapach, z daleka przypomina postać ludzką. A zarazem jest silniejszy od człowieka i niezwykle inteligentny. Podważa więc ludzką pewność, że to człowiek panuje w porządku naturalnym. Myślę, że możemy też mówić tu o pewnej silne skojarzeń budujących negatywną narrację wokół niedźwiedzi. Być może doszukiwano się cech diabelskich w wyglądzie niedźwiedzia, bo porasta go futro, ma kły, pazury, podobnie jak w ikonografii chrześcijańskiej przedstawiany bywa diabeł.

„Spacer” to praca wspólna – Twoja i Małgorzaty Mirgi-Tas. Ubrane w kostiumy niedźwiedziopodobne, niczym atrakcja turystyczna na Krupówkach, przechadzacie się po podhalańskich wzgórzach. Tak jak jest to podkreślone w tekście kuratorskim – nie próbujecie udawać niedźwiedzi, zachowujecie się nieautentycznie. Gdy zaczyna na Was szczekać pies, nie reagujecie jak niedźwiedzie, ale ujawniacie ludzką twarz. Na podstawie tego performansu można wysnuć wniosek, że człowiek tak naprawdę nie może „wejść w skórę zwierzęcia” i przyjąć jego perspektywy. Éric Baratay, autor książki „Zwierzęcy punkt widzenia”, pisze, że choć z założenia jest to nie do zrobienia, to jednak warto próbować przyjmować nie-ludzką perspektywę. Może nas to uczynić uważniejszymi na relacje i zależności międzygatunkowe, w które jesteśmy uwikłani. Co o tym „wchodzeniu w skórę zwierzęcia” i przyjmowaniu nie-ludzkiej perspektywy myślisz? Czy w jakimś stopniu udało Ci się to, przywdziewając ów niedźwiedziopodobny kostium?

W tym kontekście ważna była dla mnie książka Lechosława Herza „Świsty i pomruki. Sceny tatrzańskie”, bo autor niejako ujmuje książkę w niedźwiedzią ramę, a w mojej osobistej interpretacji książka ta opowiada o chęci, może nawet potrzebie spotkania niedźwiedzia na swojej drodze. A jednocześnie książka ta zwróciła moją uwagę na to, jakich słów używamy do opisu naszych relacji ze zwierzętami – tak żeby te określenia nie były pejoratywne. To był dla mnie początek myślenia o wspólnej historii.

Sprawa ze „Spacerem” jest bardziej skomplikowana, a może przez to prostsza: nie byłyśmy przecież ubrane w skórę niedźwiedzia, ale w stroje szyte z owczej skóry. Niby przechadzamy się po łąkach podhalańskich, udając niedźwiedzie, ale zachowujemy się jednak jak turystki.

W odniesieniu do tego, o czym powiedziałaś, ciekawa może być praca, którą do końca lipca pokazywałam na wystawie w Londynie. W wideoperformansie zatytułowanym „Excursion” [Wycieczka], nagrywanym w Tatrach, mam na sobie kostium misia, ale idę na czworakach, dotykam ziemi łapami-rękami. Kostium był ciężki, było mi w nim gorąco, byłam jakby odcięta od świata, bo dźwięki były mocno wytłumione, praktycznie też nic nie widziałam. Nigdy nie czułam się tak bardzo odizolowana od świata zewnętrznego. To było dla mnie mocne przeżycie. W tym wypadku moja próba „stawania się zwierzęciem” była wyjątkowo alienującym doświadczeniem. Koniec końców muszę powiedzieć, że nie: nie można stać się zwierzęciem innym, niż my sami jesteśmy.

Performans to technika wyrazu artystycznego, która angażuje mocno ciało, intensyfikuje emocje artysty, wyczerpuje, ale czasami wyzwala, pomaga lepiej poznać siebie. Ta praktyka w jakiś sposób pomogła Ci więc nie w przyjęciu perspektywy zwierzęcia nieludzkiego, ale w wyciszeniu perspektywy zwierzęcia ludzkiego.

Tak, oczywiście. Wszystko, co haptyczne, jest dla mnie, jako rzeźbiarki, niezwykle istotne, a tutaj mam z materią specyficzny kontakt. Chodziło o próbę połączenia z naturą, najbardziej jak tylko się da, ale też pamiętajmy, że to, co robię, to tylko fantazja na ten temat.