Kto o mnie opowie?

Feministyczny manifest

Kiedy w 2020 i 2021 roku kobiety kolejny raz wyszły na ulicę, by bronić swoich ciał i praw, pytałyśmy retorycznie, jak długo jeszcze będziemy musiały walczyć o to samo. Ile razy będzie trzeba powtórzyć ten sam argument, by został on usłyszany? Ile tragicznych historii będzie trzeba opowiedzieć, by dać świadectwo przemocy, którą wyrządza nam władza, ustanawiając prawo ograniczające nasze prawa? Inspiracją dramatu Maliny Prześlugi „Kobieta i życie”, feministycznego manifestu nagrodzonego w dramaturgicznym konkursie Strefy Kontaktu, stały się Strajki Kobiet. Teraz, po raz pierwszy – po inscenizacjach zrealizowanych przez Piotra Łukaszczyka (Wrocławski Teatr Współczesny) i Jerzego Jana Połońskiego (Teatr WARSawy) – możemy zobaczyć przedstawienie na jego podstawie wyreżyserowane przez kobietę: Gosię Dębską.

Prześluga o wyjściu na ulicę pisze dopiero w finale swojego dramatu, wcześniej krąży po kobiecym krwiobiegu. Przygląda się ciału – od dzieciństwa, przez nastoletniość i pierwsze doświadczenia seksualne, po dojrzałość i wychowywanie własnego dziecka. Kolejne opisywane w pierwszej osobie doświadczenia przemocy są jak upuszczanie krwi. Wykreowana w tekście bohaterka traci jej coraz więcej; tak dużo, że można poczuć niepokój o jej zdrowie. Organizm ma jednak zdolność regeneracji, co pozwala dramatycznej postaci dalej walczyć o siebie i swoje życie. Wiele osób mówi jej, jak ono powinno wyglądać, a kobieta ulega tym wpływom. W końcu znajduje jednak sposób, żeby się sprzeciwić i wypowiedzieć własnym głosem. Dostrzega wówczas, że jej problemy nie są odosobnione – istnieją tysiące podobnych historii.

Choć tekst „Kobiety i życia” napisany został jak sceniczny monolog, autorka wskazuje w didaskaliach, że reżyser_ka może rozpisać go na dowolną liczbę wykonawców i wykonawczyń. Historia dotychczasowych inscenizacji świadczy o tym, że głos głównej bohaterki słyszany jest jako chór, a ona sama widziana jest w wielu różnorodnych postaciach. W inscenizacji Dębskiej pojawia się kwartet, rozpisany na trzy głosy kobiece i jeden męski. Każdy z nich powie na początku: „to nie moja historia” – „nie utożsamiajcie mnie z postacią, którą wam przedstawię”.

Głosy

Dębska prowadzi aktorów tak, by tekst wybrzmiewał w dystansie do nich, nawet jeśli – co zdarza się często – kierują go bezpośrednio do widzów. Reżyserka sprawdza różne formy i konwencje sceniczne, które stają się specyficznym pancerzem, chroniącym przed bezpośrednim utożsamieniem aktorek i aktora z głosem postaci. W pewnym momencie spektakl zmienia się w show wypielęgnowanych, gotowych na przyjęcie wyzwań kobiet: sypie się konfetti, a one podrygują, uśmiechają się i uwodzą widzów. W innej sekwencji pojawiają się brechtowskie songi, opowiadające o domu, w którym bohaterka przestaje się czuć bezpiecznie, o kanonach piękna i o powiązanych z nimi określeniach maskujących seksizm. Mimo ciężaru podejmowanego tematu sceniczny dystans i ironia wzbudzają śmiech publiczności. Podobny efekt przynosi wprowadzenie konwencji psychodramy – jak wówczas, kiedy postać boksuje się z wyobrażonym przeciwnikiem. Czasem jednak dystans między osobą na scenie a postacią znika. Wtedy – na przykład w scenie, w której dochodzi do konfrontacji kobiety ze zdradzającym ją mężem – szczególnie wyraźnie widzimy destrukcyjny wpływ emocji na prezentowaną postać.

Każde z wykonawców ma nieco inne zadanie aktorskie. Najmłodsza w zespole Anna Lemieszek gra przebojową dziewczynę, która nadaje szybki, ekspresyjny rytm. Agnieszka Przepiórska wciela się w personę, która wyraża i nazywa stany emocjonalne postaci: niezrozumienie, zdziwienie, rozpacz. Alinie Chechelskiej przypisany został głos rozsądku, zdolny łagodzić niepokoje – jednak to właśnie jej kreacja jawi się jako najbardziej wycofana i zamknięta w sobie. Antoni Milancej próbuje wyrażać empatię i troskę, ale pod ich powierzchnią skrywa cechy cichego agresora. Co właściwie robi pomiędzy trzema kobiecymi ten – ciepły, spokojny, głęboki, ale jednak męski – głos? Kiedy śpiewa – mimo starań – fałszuje. Czasami wchodzi w rolę, a czasami, jak bohaterka, szuka w sobie czegoś, co do tej pory było ukrywane lub wypierane.

Czasami aktorki i aktor relacjonują prezentowane w tekście sytuacje osobno, innym razem ich głosy zlewają się i uzupełniają nawzajem. W jednej ze scen Milancej stara się włączyć widzów w akcję przedstawienia. Pyta: „jaki powinien być nowoczesny mężczyzna?”, po czym rzuca – za Prześlugą – kilka propozycji i zachęca publiczność do podania własnych odpowiedzi.

Ironiczny dystans, który powraca przez cały spektakl, służy wyśmianiu patriarchalnych norm i klisz, które, jak pokazuje wspomniana zabawa w skojarzenia, większość z nas dobrze zna i rozpoznaje. Prezentowana w dramacie historia kobiety znaczona jest tragizmem. Jej życie od wczesnej młodości do dojrzałości wypełniają kolejne rozczarowania, lęki, doświadczana przemoc psychiczna i fizyczna, ból i poczucie bezsilności. W tej opowieści nie pojawia się żadna cicha przystań, nie widać żadnej pomocnej ręki. Inscenizacja Dębskiej łagodzi radykalność tego przekazu. Reżyserka nie skupia się na ukazaniu opresyjnych doświadczeń, raczej stara się znaleźć nić porozumienia i przestrzeń wspólnego losu, który może się stać udziałem zarówno kobiet, jak i mężczyzn.