Krzątanie się po świecie snu

Kontynuacja rozmowy z Jakubem Kornhauserem, którą w ramach projektu „Dwu-wers” prowadziły Joanna Perlach i Aleksandra Górecka

Joanna Perlach: Choć bliska jest Ci literatura niedosytu, to z innej perspektywy można powiedzieć, że bliska jest ci także literatura „przesytu”, „nadmiaru”, „nadwyżki”. Chodzi mi oczywiście o surrealizm. Dlaczego surrealizm tak bardzo Cię interesuje?

Jakub Kornhauser: Surrealizm podobał mi się niejako od zawsze. Poznałem go już w dzieciństwie, dzięki mojemu tacie, który tłumaczył między innymi serbskich surrealistów Dušana Maticia i Marka Risticia. Zafascynowałem się literaturą, w której może zdarzyć się wszystko, ale także snami, tym, jak pracuje nasza wyobraźnia i jak działa psychika człowieka. Podobnie jak surrealiści zapamiętywałem sny. Czasami do tej pory nie wiem, czy coś mi się przyśniło, czy jednak zdarzyło, bo tak mocno myślałem o jednym i o drugim rodzaju doświadczenia, że granica między nimi zatarła się. Idea literatury jako przekaźnika treści utajonych już wtedy była dla mnie czymś bardzo ważnym i chyba do tej pory jest. To dzięki literaturze docieramy do światów możliwych, do światów, które istnieją przede wszystkim w naszej wyobraźni czy podświadomości. Literatura, która tworzy nowe związki między słowami i za ich pośrednictwem buduje nowe światy, jest dla mnie czymś świetnym. Daje asumpt do rozwijania wyobraźni i gromadzenia doświadczeń. Lubię teksty, które są tajemnicze, niespodziewane, w których dzieje się dużo, z których być może nie wszystko na pierwszy rzut oka rozumiem, ale dzięki nim czuję, że czytając, mogę przekraczać rozmaite granice. A jednak jestem również bardzo dużym fanem literatury non-fiction. Czytam bardzo dużo reportaży i książek eseistycznych. W związku z tym poruszam się pomiędzy dwoma biegunami. Z jednej strony daję sobie zastrzyk wyobraźniowy, a z drugiej strony dawkę bardzo mocnego realizmu, dzięki czemu mogę balansować na granicy dwóch rzeczywistości, dwóch podejść do świata, a to znów pozwala mi kompletnie nie zwariować.

Aleksandra Górecka: Zauważyłam, że lubisz przestrzenie „pomiędzy” – widać to zresztą w twoich tomikach, choćby w „Dziewięciu dniach w ścianie”. Ale mówisz też o poezji jako przestrzeni „pomiędzy”, czyli o doświadczeniu poezji jako przekraczania światów, jako pewnym eksperymencie. I w tym miejscu chciałabym zapytać o eksperyment, jakim był „Dwuwers”. Czy mógłbyś powiedzieć, jakim doświadczeniem był dla Ciebie ów projekt? Biorąc pod uwagę wszystkie sposoby rozumienia literatury, o których opowiadasz – czym było dla Ciebie pisanie wiersza uczestniczącego, który właściwie nigdy się nie kończy i do którego każdy ma dostęp?

Jest to dla mnie bardzo ważny punkt odniesienia. Zwłaszcza jeśli chodzi o uwagę, jaką wszyscy uczestnicy-piszący zwracają na detal z własnego doświadczenia. Mogą to być obrazy pojedynczych zdarzeń, efekty obserwacji czy opisy postaci, ale także powidoki własnych wspomnień lub przeżyć. Do tego detal w znaczeniu materialnym, to znaczy wizerunek przedmiotu, codziennej czynności z nim związanej. W ten sposób rozumując, wiersz nigdy nie może się skończyć, ponieważ jest ściśle związany z czymś konkretnym, czymś empirycznie dostępnym. Nawet przefiltrowane przez wyobraźnię szczegóły wiersza odwołują się do jakiegoś punktu wyjścia, którym jest osobiste przeżycie, nasłuch lub ogląd, sen i tak dalej. W ogóle uważam, że poezja jest najciekawsza, gdy zajmuje się właśnie takim zapisem codzienności. Nawet taka poezja, która zmierza gdzieś dalej, głębiej, w stronę metafizyki, jest filozoficznym minitraktatem, zawsze będzie opierała się na drobnym punkcie wyjścia. Jolanta Brach-Czaina w słynnych „Szczelinach istnienia” czyni szereg uwag ważnych także w kontekście poezji. Gdy pisze o podstawowych czynnościach i przedmiotach, takich jak krzątanie się po domu, układanie pościeli, jak próba zdążenia na autobus, lecz także o wielkich sprawach, takich jak wiara, Bóg, sens życia, odwołuje się do tych samych, szczegółowych, przede wszystkim bardzo zwykłych i dostępnych każdemu odniesień. Brach-Czaina mówi o krzątactwie jako podstawowej czynności każdego człowieka, który niezależnie od tego, czy jest filozofem, czy choćby rolnikiem, czy jest wykształcony, czy nie, czy pracuje fizycznie, czy intelektualnie, czy robi w swoim życiu rzeczy szalone, czy zupełnie zwyczajne – i tak krząta się przy codziennych pracach. Sprząta, wstaje z łóżka, zasypia, wychodzi z psem, kupuje bułki w sklepie. Dla mnie poezja jest właśnie takim krzątaniem się. Jest definicją krzątactwa, a samo krzątactwo, jak pisze Brach-Czaina, jest czymś niekończącym się, prawda? To raczej dopisywanie kolejnych rozdziałów złożonych z codziennych czynności, z małych wydarzeń, małych obserwacji, małych przeżyć, małych dramatów. Jest po prostu pewnym ogólnym systemem naszego życia – czymś, do czego się przyzwyczajamy, ale czemu nie poświęcamy należytej uwagi.

W związku z tym twórczość kolektywno-procesualna i eksperymenty takie jak „Dwu-wers” są doskonałym przykładem poezji-krzątactwa. Każdy z nas bierze w niej udział w swoim codziennym rytmie, dopisując kolejne rozdziały do codziennej działalności, codziennego bycia w świecie. Wiersz, poezja w ogóle, nie jest niczym skamieniałym, zamkniętym, skończonym. Sam fakt, że narasta w stopniowym, procesualnym trybie, że jest zapisem obserwacji, opowiedzianych jednak bardzo różnymi językami, stylistykami, sposobami pisania – właśnie to wydaje się, z jednej strony, spełnianiem codziennego rytuału, a z drugiej, jest próbą zajrzenia pod podszewkę codzienności za pomocą bardzo zróżnicowanych środków, rejestrujących przy tym najbardziej podstawowe doświadczenia.

J.P.: Cały projekt, mimo że kolektywny, prowadzony był zdalnie – o czym zadecydowały oczywiście warunki pandemiczne. Na chwilę odbijając od tematu „Dwu-wersu”: czujesz, że pandemia zmieniła coś istotnego w Twoim życiu? Ma jakiś wpływ – bezpośredni lub pośredni – na to, co piszesz i o czym piszesz?

I tak, i nie. Z jednej strony nie odczułem mocno, by pandemia w ewidentny sposób przeniosła się do moich tekstów bądź na mnie oddziałała. Innymi słowy, ten pandemiczny wątek nie przenika do moich tekstów wprost. Z drugiej strony, moi znajomi chorują, chorowali, a niektórzy niestety nie wygrali z chorobą. Cały świat zmaga się z epidemią. Ta sytuacja wpłynęła raczej na myślenie o bardziej ogólnym charakterze, powiedzmy: na refleksję o świecie. Być może dlatego najnowszy tomik, „Krwotoki i wiewiórki”, ma znacznie mniej surrealistyczny wydźwięk, a w większym stopniu jest po prostu opowieścią o współczesności. Korzysta oczywiście z rozmaitych formalnych zabiegów, ale jednak perspektywa jest całościowa, mimo że pojawia się tutaj chęć złapania chwili, chęć opowiedzenia o tu i teraz. Wydaje mi się bowiem, że żyjemy w momencie przełomowym dla świata. Nie wiemy, czy będziemy świadkami kolejnych tego rodzaju katastrof, czy zawsze będziemy spóźnieni o krok w stosunku do narastających zagrożeń. Chciałem zastanowić się, czy można opowiedzieć spójną historię o dzisiejszej sytuacji, używając środków, które nie są oczywiste, bezpośrednie, jasne. Mamy więc do czynienia z literaturą kreacyjną, korzystającą wprawdzie z indywidualnych doświadczeń, lecz po obróbce formalnej. Dlatego pandemii jako takiej w tomiku nie ma.

A.G.: Analizując „Dziewięć dni w ścianie”, można zobaczyć pewne przebłyski pandemii. Nie chodzi jednak wyłącznie o bezpośrednie sygnały, namacalne znaki, ale także o – być może nawet ciekawszy – wątek pośredni: o rekwizyty. Przedmioty, rzeczy, które dostrzegane są wtedy, gdy codzienność ze stanu „normalnego” przechodzi w stan „wyjątkowy”. W naszym wierszu „dwuwersowym” rola rekwizytów również okazała się ważna. Wspominam jednak o przedmiotach, bo pandemia – takie przynajmniej mam wrażenie – zmieniła nasze podejście do nich. Nagle widzimy te rzeczy, które wcześniej były jakby „wtopione” w krajobraz i niezauważane. Pandemia sprawiła, że zaczęliśmy żyć intensywniej w otoczeniu tych wszystkich rekwizytów wokół nas.

To prawda. Zgodzę się z tym.

A.G.: Być może dlatego zaczęliśmy teraz zauważać, że biurko, przy którym siedzimy, ma konkretny wymiar, kształt, fakturę, bo siedzimy przy tym biurku już drugi rok. Może zatem te powiązania – między twoją twórczością a pandemią – są bardziej złożone?

Nie jesteś pierwszą osobą, która zwraca na to uwagę, bo znajomi nagle wracają do moich tekstów, mówiąc: „To ty wykrakałeś! Tę pandemię! Bo pisałeś o wirusach, które gdzieś się pojawiają…” – i nawet cytowali bezpośrednie fragmenty choćby „Dziewięciu dni w ścianie”, gdzie piszę o wirusie ASF. Oczywiście, zdolności prorocze bywają niespecjalnie przyjemne… Ale czy w moim własnym doświadczeniu jest tak, że więcej uwagi poświęcam tym rzeczom, które były pomijane, spychane na margines, niezauważane w codziennej rutynie? Chyba nie. Akurat tu niewiele się zmieniło. Spędzam w domu tyle samo czasu co wcześniej. Staram się utrzymywać rytm wyjazdowo-rowerowo-górski, a w czasie pandemii nawet częściej wychodziłem z domu, niż bywało to wcześniej. W związku z tym moje doświadczenie jest wręcz odwrotne do doświadczeń innych osób.