Jak podpala się piekło?

Efekt komiczny – często wynikający z jawnego przerysowywania pewnych sytuacji – wykorzystywany jest przez twórców „Tkoczy” w różnych momentach w celu zdystansowania się od naturalistycznej poetyki dramatu Hauptmanna. Dość wspomnieć, że nędza tkoczy jest tak dotkliwa, że Baumert zabił własnego psa, by go zjeść, co zgrabnie kontrapunktowane jest przez utrzymane w konwencji programów kulinarnych nagranie przedstawiające kuchnię bogatych, w której mięso zdaje się cudownie mnożyć (projekcje: Krzysztof Garbaczewski). Tego rodzaju zabiegi tworzą interesującą formę dla dawnego tekstu, a jednocześnie uniemożliwiają dokonywanie nadmiernych uproszczeń podczas przenoszenia ukazanej w nim wizji świata na współczesną rzeczywistość. Trzeba przyznać, że część wykorzystanych rozwiązań sprawdza się bardzo dobrze – jak formułowana ze współczesnej perspektywy wypowiedź pani Welzel (Barbara Lubos). Kobieta ta najpierw zachwyca się, jak pięknie o pomocy biednym mówią Bono, papież i Bill Gates, by za chwilę stwierdzić, że skoro wielkim tego świata nie udaje się zaradzić problemowi, to najwyraźniej nic się z nim zrobić nie da. Z kolei żona Dreissigera (Kateryna Vasiukova) uskarża się na dotykający ją hejt w mediach społecznościowych, ale równocześnie pociesza się, że to efekt i wyznacznik jej statusu.

Komicznemu przerysowaniu podlegają niemal wszyscy bohaterowie spektaklu Kleczewskiej. Może się nawet wydawać, że zjadliwa ironia odnosząca się do tytułowych tkoczy chwilami sięga zbyt daleko – wątpliwości budzi na przykład efekt nadmiernego teatralizowania zachowań robotników w pierwszym akcie, mogący sugerować, że ich postulaty nie mają realnych podstaw, a wynikają jedynie z wyuczonej bezradności. Albo działania Bäckera (Dariusz Chojnacki), który w trzecim akcie obejmuje przywództwo nad zgromadzonymi w karczmie tkoczami i z pieśnią na ustach prowadzi ich pod dom fabrykanta, co w równym stopniu zdaje się efektem jego słusznej złości i potrzeby walki o własną godność, jak też awanturniczej natury i pijaństwa.

Choć Dreissiger z początku zdaje się nie przejmować robotniczym buntem – większą część czwartego aktu zajmują niezobowiązujące rozmowy podczas kolacji z pastorem Kittelhausem (Marcin Szaforz) i jego żoną (Katarzyna Brzoska) – wkrótce musi skonfrontować się z gniewem przybyłych pod jego dom, którym udaje się wtargnąć do jego wnętrza. Rewolucyjna logika jest nieubłagana – fabrykant zostaje powieszony, a jego dom splądrowany. Frustracja tłumu jest tak wielka, że w piątym akcie nadal oddaje się on dziełu zniszczenia, demolując karczmę, z której niedawno wyruszył. Narastającego chaosu nie są w stanie powstrzymać ani protesty przerażonej tym, co się dzieje, pani Heinrich (Ewa Leśniak), ani padające strzały.

W spektaklu Kleczewskiej wszystko to odbywa się pod dyktando Dreissigera, który – choć powieszony – wciąż peroruje, z cyrkową wręcz zręcznością bujając się na linie ponad tłumem. Dotarliśmy bowiem do punktu – zdają się sugerować twórcy – w którym jakakolwiek rewolucja, gdyby w ogóle miała wybuchnąć, nie doprowadzi nawet do zamiany miejsc stojących naprzeciw siebie stron (co od dawna było przecież jednym z kluczowych punktów krytyki wszelkich tego rodzaju zrywów), bowiem utrwalone między nimi dysproporcje są zbyt głębokie. Im dotkliwsze okazują się społeczne frustracje, poczucie krzywdy, niesprawiedliwości lub bieda, tym łatwiej przychodzi bogatym wykorzystać je dla własnych celów, rozgrywając dotkniętych nimi ludzi dla zysku czy doraźnych korzyści politycznych. Jeśli przyjąć taką właśnie interpretację, w nawias trzeba wziąć ostatnią scenę przedstawienia – grzeszącego niestety kilkoma finałami – w której tkocze skandują „momy gód, nic wiencyj” i śpiewają rewolucyjną pieśń. Jej refren wyraża przekonanie, że „już bliski kres niedoli” – można się jednak spodziewać, że nadejdzie on wtedy, kiedy będzie to na rękę możnym tego świata. W tym kontekście podobieństwo Dreissigera i Elona Muska zdaje się szczególnie znaczące, choć mechanizmy rządzące tymi postaciami mają uniwersalny, globalny charakter.

Katowickie przedstawienie, którego niewątpliwym atutem jest gra aktorska znakomitego zespołu, wyjątkowo silnie rezonuje ze współczesnymi realiami. Jest w nim scena, w której Matka Baumert wygłasza dłuższy monolog ubrana w fenomenalny kostium autorstwa Konrada Parola, złożony z kilkudziesięciu – nałożonych na całe ciało – biustonoszy i będący groteskowym obrazem luksusowego zbytku, wyobrażonego sobie przez współczesnego „tkocza”. Przypomniałem sobie o niej, gdy pisząc ten tekst, natknąłem się na informację, że w ciągu jednego dnia, na skutek giełdowych wahań, wartość majątku Elona Muska zmniejszyła się o 29 miliardów dolarów. To kwota wyższa od tej, jaką w tym roku samorządy mają otrzymać z budżetu państwa na utrzymanie szkół i przedszkoli w całej Polsce. A Matka Baumert zaczyna od słów: „Podpaliłabym ten świat, ale jak podpala się piekło?”.