Jak Anja Rubik uratowała Kościół

W ostatnim czasie w dyskursie publicznym dość często pojawia się kultura terapii – dyskutują o niej zarówno prawicowi, jak i lewicowi publicyści. Obok argumentów krytycznych odnośnie narracyjnej ekspansji jej języka, zwraca się przy tym także uwagę na nierówności społeczne: prywatna terapia jest droga, a dostęp do niej w ramach publicznej ochrony zdrowia – mocno ograniczony. Mimo to częstą niegdyś uniwersalną radę „idź pobiegaj” zastępuje dzisiaj znacznie mniej ignorująca problem, lecz coraz bardziej „uniwersalna” sugestia „idź na terapię”. Należę do grona zwolenniczek terapii – sama korzystam z niej i polecam ją bliskim i dalszym znajomym – ale zachowuję ostrożność, starając się nie wpadać w bezkrytyczny optymizm co do jej uniwersalności i potencjału uzdrawiającego jednostki i kulturę. Rozróżniam też terapię jako złożone profelsjonalne narzędzie od „kultury terapii”, która złożoność tę często lekceważy. Z wielkim zaangażowaniem uczestniczyłam za to w arteterapeutycznym wydarzeniu, jakim okazał się wyreżyserowany przez Jędrzeja Piaskowskiego w bydgoskim Teatrze Polskim spektakl „Ptaki ciernistych krzewów. Rzecz o miłości w kościele”.

Akcja przedstawienia, którego tekst napisał Hubert Sulima, toczy się w przyszłości odległej o dziesięć lat, podczas uroczystości ku czci lokalnego arcybiskupa z okazji dnia jego duchowego patrona, błogosławionego Orygenesa – żyjącego w II i III wieku nieortodoksyjnego, proponującego poznanie rozumowe, komentatora i egzegety Pisma Świętego. Obchody diecezjalnego święta zostają przerwane przez wiadomość nadaną faksem (w roku 2033!), informującą o ujawnieniu czwartej, nieznanej dotąd, tajemnicy fatimskiej, której przesłanie zawiera, powtarzaną w Kościele często bez pełnego zrozumienia, frazę „Bóg jest miłością”. W spektaklu słowa te stają się pretekstem do fantazjowania, czym mogłaby być instytucja kościoła, gdyby hasło to traktowano w niej dosłownie, uwalniając je od zwyczaju, praktyki, przepisów i zaleceń instytucjonalnych. Twórcy proponują reformę tej instytucji, która może stać się inkluzywną, bezpieczną przestrzenią. Sugerują, że wówczas możliwe byłoby zarówno odrzucenie celibatu, jak też wzięcie odpowiedzialności za wyrządzone ludziom – historycznie i współcześnie – krzywdy (z pedofilią na czele) oraz zrozumienie i wsparcie uczuć osób duchownych, również kochających osoby tej samej płci. Nieoczekiwany zwrot akcji uzmysławia nam, że nie jesteśmy wcale świadkami celebry ku czci wysokiego kościelnego hierarchy, a sesji terapeutycznej. Po zrzuceniu habitu okazuje się, że domniemana siostra Perpetua (Małgorzata Witkowska) jest terapeutką. I to nie anonimową, ale Anją Rubik, która zdecydowała się na przebranżowienie pod wpływem poruszającego listu od fanki realizowanego przez nią projektu SexED – zakonnicy, która szukała sposobu na przezwyciężenie obezwładniającej ją frustracji spowodowanej codziennymi ograniczeniami i kontrolami w zgromadzeniu. Udało im się raz spotkać, ale na próżno – zanim możliwa była kolejna rozmowa, zakonnica popełniła samobójstwo.

Podczas sesji terapeutycznych bohaterowie odgrywają scenki, którymi obrazują swoje marzenia o miłości i samorealizacji. Wyrażają wielkie i mniejsze uczucia – wspominają minione zauroczenia, historie trwających relacji i głębokie fascynacje, ale snują też na przykład fantazje o pojednaniu z matką czy wyznają sekrety. Wspólnym mianownikiem większości prezentacji okazuje się marzenie, żeby o miłości mówić w zdrowy, otwarty sposób, co mogłoby pozwolić na uniknięcie wewnętrznych konfliktów oraz rozdarcia pomiędzy życiem duchowym i wiarą w Boga, a potrzebą przeżywania romantycznych uniesień.

Czy możliwe jest połączenie duchowości i erotyki? Rzeźba Berniniego z kościoła Santa Maria della Vittoria w Rzymie przedstawia świętą Teresę doznającą objawienia; patrząc na twarz śpiącej mistyczki wydaje się, że w jej proroczym śnie ból nierozerwalnie splata się z wszechogarniającą rozkoszą fizyczną. Artystyczna wizja ciała i twarzy świętej sugerują przeżycia o charakterze erotycznym, co już za czasów Berniniego wywołało skandal. W spektaklu pojawia się postać siostry Anuncjaty (Michalina Rodak), mistyczki, którą, niczym Teresę, nawiedzają wizje. Kładzie się przed młodym księdzem i sugestywnie deklaruje: „Gdybym ja nie chciała księdzu umyć stóp, a potem wypić tej wody, to musi mnie ksiądz pokarać. Jedni są wyżej, drudzy muszą być niżej”. Pragnienie poniżenia jest domeną zarówno osób ascetycznie się umartwiających, jak i stosujących seksualne praktyki BDSM – w obu przypadkach ból i rozkosz się przenikają, nierozerwalnie połączone.

Kolejną przedstawioną w spektaklu postacią symboliczną jest święty Sebastian: męczennik, który musiał ukrywać swoją wiarę, a kiedy prawda wyszła na jaw, z rozkazu cesarza został przywiązany do drzewa i zginął przebity strzałami. Jego postać jest dzisiaj ikoną homoseksualizmu: nie tylko ze względu na strzały, które symbolizują akt seksualnej penetracji, ale też w odniesieniu do konieczności ukrywania prawdziwej tożsamości i kary za życie zgodne ze swoimi przekonaniami. Ikonografia świętego Sebastiana przesycona jest erotyzmem. Inspirowany nią, przebity strzałami męski tors będący częścią scenografii autorstwa Anny Marii Karczmarskiej i Mikołaja Małka patronuje opowiadanym w spektaklu homoseksualnym historiom miłosnym. To sugestia wspólnego doświadczenia osób duchownych i mniejszości seksualnych, które w Polsce skazane są na prowadzenie podwójnego życia. W „Ptakach ciernistych krzewów” marzenie o zniesieniu celibatu w Kościele wybrzmiewa jako przenośnia postulatu, by osoby niebinarne i nieheteronormatywne mogły wyjść z cienia bez strachu o swoje życie i zdrowie, nie obawiając się napiętnowania i odrzucenia, które dziś zdarzają się nawet w rodzinach.

Kolejnym wykorzystanym w spektaklu Piaskowskiego, nie wiążącym się już z erotyką, ikonicznym obrazem sakralnym, jest pieta. Obraz Maryi trzymającej w ramionach swojego zamordowanego na krzyżu syna porusza nie tylko osoby religijne. W scenie opowiadającej historię dwunastoletniej Kasi zgwałconej przez księdza, jedna z zakonnic wnosi jej – owinięte w tkaninę, spod której wystają tylko włosy – ciało. Kasia umiera (nie wiemy w jaki sposób, chociaż w domyśle pojawia się samobójstwo) przez grzechy Kościoła, wśród których zatrważająco często pojawiają się, zamiatane pod dywan, czyny pedofilskie. Ksiądz-pedofil znika, nie ponosząc konsekwencji, a instytucja, w ramach której przez lata funkcjonuje, dopuszczając się zbrodni, trwa bez uszczerbku. Siostra Gosia (Małgorzata Trofimiuk), która wniosła ciało dziewczynki, nie przebierając w słowach, daje wyraz swojej złości i bezsilności prowokowanym przez powszechną zgodę kościelnej hierarchii na seksualne nadużycia, których ofiarami są dzieci. Jej wzburzenie nie da się opanować: krzyczy, że chce palić kościoły i walić bejsbolem na oślep. Chwilowe ukojenie przynosi jej powtórzenie dziesięciu (nie)przykazań – to propozycje reform i instrukcje właściwego postępowania w przypadkach pedofilii w Kościele. Jedno z nich mówi o zapewnieniu dostępu do terapii ofiarom nadużyć, inne – zaleca odbycie studiów psychologicznych przez siostry zakonne. Proponowane rozwiązania mają na celu zadośćuczynić ofiarom pedofili oraz zapobiegać przyszłym zbrodniom.