Herstorie, czyli intymne obywatelstwo

Z Iwoną Chmurą-Rutkowską, jedną z kuratorek wędrującej po Polsce wystawy „Matki Europy”, i Katarzyną Milewską – członkiniami Fundacji Muzeum Historii Kobiet, która projektowi merytorycznie partneruje, rozmawia Julia Gader

Julia Gader: W bańce dyskursu feministycznego „herstoria” zdaje się zadomawiać, przynajmniej na poziomie języka. Czym jest dla Was?

Katarzyna Milewska: To opowieść sprawiedliwa – nie tylko alternatywna wobec mainstreamowej narracji, ale taka, która odsłania mechanizmy wykluczenia. Zależy nam, by nie tylko „dopisać” kobiety do historii, ale także przekazać wiedzę o tym, dlaczego ich tam nie ma. Nieprzychylny kobietom dyskurs, wymazujący i unieważniający ich udział, cały czas istnieje, mimo że jesteśmy w XXI wieku. Zależy nam na zmianie narracji. Pytanie brzmi: kto i dlaczego tworzy taką narrację i jak to zmienić? Kobiety istniały, tworzyły, osiągały sukcesy, ale nie mają reprezentacji. W polskich podręcznikach szkolnych postaci kobiet, podpisanych z imienia i nazwiska, to 4% – to historia wojen i polityki, w których bohaterami są mężczyźni, a nie kobiety zostające w domach i próbujące wykarmić siedmioro dzieci oraz zajmujące się całym gospodarstwem.

O jak głęboko skrywanych mechanizmach wykluczenia i uprzedzeniach mówimy?

K.M.: Pracuję w gabinecie terapeutycznym, między innymi z traumą międzypokoleniową. Ogromnym zaskoczeniem było dla mnie odkrycie, że mimo dokładnej inwentaryzacji własnej tożsamości i tak mam wgrany, jak mówi Iwona, „bezrefleksyjnie wsiorbany przekaz” na przykład o tym, że macierzyństwo jest ważniejsze niż cokolwiek innego, nawet zmiana społeczna czy działanie na rzecz wielkich idei. Im bardziej myślimy, że jesteśmy już od szkodliwych mechanizmów wolne i wolni, tym de facto mogą one działać jeszcze silniej, bo tracimy uważność. Kluczowe jest krytyczne myślenie i to, co nazywam „reality check” – sprawdź, czy na pewno jest tak, jak myślisz, i skąd się wzięło to, że tak myślisz. Naszym zadaniem i celem jest uwrażliwienie na przekonania oraz mechanizmy wykluczenia. Zadajemy takie pytania, jak: „dlaczego tak jest?”, „kto wymyślił ten system?”, „komu służy, a kogo historię pisze białym atramentem?”. Kwestionujmy, a zamiast próbować wygrać w tę grę – zaprośmy osoby na inną planszę. Kiedyś czytałam wywiad z kandydatką na prezydentkę Poznania, która usłyszała pytanie: „Czy bycie kobietą to Pani jedyny atut?”. Nie powinna odpowiadać na to pytanie, tylko powiedzieć na przykład: „Przyjrzyjmy się wszystkim stereotypom, które wypływają z zadanego mi pytania”.

Iwona Chmura-Rutkowska: Dla mnie herstoria to wiedza i etyka. To obraz przeszłości oglądany i opowiadany przez pryzmat niewidzialnej połowy świata, ale także grup dotąd w historii marginalizowanych, „niewidzialnych” lub „niewygodnych”. Herstoria narusza spiżowe pomnikowe opowieści o uprzywilejowanych, kruszy mity i świętości. Jest metodą emancypacji – zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. Zmienia perspektywę, zmienia życie. Odkrywanie oraz pisanie historii kobiet pomaga zobaczyć inny, bardziej różnorodny i bardziej prawdziwy świat, zrezygnować ze starych klisz opowiadania o przeszłości czy rzadko kwestionowanych założeń, na których zbudowana jest kultura, w której żyjemy. Herstoria jest przede wszystkim historią emancypacji, walki kobiet o ich wolność, uznanie, człowieczeństwo.

Fundacja Muzeum Historii Kobiet, której jesteście współzałożycielkami, o tych doświadczeniach opowiada też pozornie „niewidzialnie” w przestrzeni publicznej – od kilku lat działacie bez fizycznej siedziby. Czy to ma szansę przetrwać?

K.M.: Fundację założyłyśmy w pandemicznej rzeczywistości jako grupa ośmiu kobiet sfrustrowanych obowiązującym dyskursem. Każda z nas działała już wcześniej – od pisania książek, przez działalność naukową, po projekty edukacyjne. Odnalazłyśmy się i połączyłyśmy moce. Szybko uświadomiłyśmy sobie, że chcemy stworzyć strukturę, która pozwoli kontynuować herstoryczne działania systemowo. Naszym celem jest powołanie Centrum Dziedzictwa i Historii Kobiet – przestrzeni dla wystawy stałej, dla wystaw czasowych, spotkań, debat, warsztatów oraz szerokiej działalności edukacyjnej. Chcemy przestrzeni, w której historia kobiet będzie robiła wrażenie, a osoby odwiedzające zachęci do innego spojrzenia na swoje prababki, matki, siostry i dziewczyny.

I.Ch.-R.: Pamiętajmy, że mówimy o dziedzictwie, które dotyczy połowy ludzkości. To potężne wyzwanie. Marzy nam się instytucja publiczna, która merytorycznie, w oparciu o wiedzę i odpowiedzialnie, biorąc pod uwagę istniejące mity oraz zapóźnienia, a więc unikając stereotypów czy uprzedzeń, opowie o życiu dziewcząt i kobiet w przeszłości – w całej ich różnorodności, skomplikowaniu oraz w połączeniu z resztą świata. Z naszą w dużej mierze edukacyjną misją i oddolnymi, wolontaryjnymi często, działaniami wykonywanymi „po godzinach” staramy się dotrzeć wszędzie, gdzie się da. Na konferencję naukową, do publikacji, na konsultacje społeczne, festiwale, do urzędów, biznesu, do klasy w wiejskiej szkole, do ministerstwa kultury i edukacji narodowej. Jak kobiety, którym chcemy przywracać pamięć i sprawczość – działamy na wielu poziomach równocześnie, organicznie, często w codziennej, mało spektakularnej sprawczości.

Aneta Szyłak mówiła o instytucji muzeum jako o przestrzeni, w której bardziej mamy szansę zbudować relację aniżeli narrację. Co realnie może przyciągnąć publiczność do Waszego sposobu opowiadania herstorii?

K.M.: Przygotowując wystawę „Herstorie 1918/1919”, skupioną na odzyskaniu niepodległości i uzyskaniu praw wyborczych przez kobiety, użyłam cytatu z Notoriusa B.I.G. „And if you don’t know, now you know” („A jeśli nie wiesz, to teraz już wiesz”). Głównym problemem jest po prostu brak wiedzy, brak informacji na temat działalności kobiet, aktywności dziewcząt. Chcemy, żeby osoby zwiedzające wiedziały, poczuły i zadały sobie pytanie: „Co teraz zrobię z tą wiedzą?”.

I.Ch.-R.: Feministyczne hasło z lat 70. ubiegłego wieku – „prywatne jest polityczne” – można czytać na wiele sposobów. Osobiste doświadczenia i losy kobiet nie są wyłącznie ich indywidualnymi problemami, ale mają głęboki związek z nierównościami społecznymi, patriarchalną kulturą i zmaskulinizowanym światem władzy. Można to hasło czytać także emancypacyjnie – nasze codzienne wybory i decyzje w kontekście edukacji swojej czy dzieci, podziału obowiązków, rozwoju zawodowego, stawiania granic mają wymiar społeczny oraz polityczny. Wpływ na świat można mieć, nie tylko stojąc na mównicy sejmowej (chociaż bardzo zachęcamy kobiety, by do tego miejsca oraz roli aspirowały). Herstoria uświadamia, że kobiety zawsze były i są równie ważną częścią wspólnoty – że ich codzienność, decyzje, ambicje czy osiągnięcia wpływają na to, jaki świat jest i jaki się stanie. Gdy ma się dzisiejszą wiedzę, ignorowanie perspektywy, głosu, doświadczenia czy dorobku kobiet w opowiadaniu o dowolnej części świata lub o jakichkolwiek procesach bądź wydarzeniach wydaje się nonsensem. A jednak nadal opowiadamy o Europie i Unii Europejskiej, jakby wszystkie kobiety wyginęły w średniowieczu.