Erotyki i inhibitory

„Mondo cane”, najnowsza książka Jerzego Jarniewicza, to zbiór erotyków wyrastających z głębokiego poczucia historii. Na tym należałoby właściwie skończyć. Tak, można oczywiście przypomnieć, że Jarniewicz jest fenomenalnym stylistą, że językowa inwencja, że błyskotliwy humor, że autentyczne – niekłamane, nieironiczne – momenty wzruszenia, że subtelny polityczny komentarz, ciekawe literackie/kulturowe odniesienia i tak dalej. Wszystko to czytelnik w nowym tomie oczywiście znajdzie. Znajdzie też charakterystyczną dla Jarniewicza, współdzieloną z kilkoma zaledwie współczesnymi polskimi poetami, umiejętność budowania wyrazistej, porywającej opowieści z intensywnie jukstapozycjonowanych, nieoczywistych, rozproszonych obrazów czy podsłyszeń. Dostajemy bowiem do rąk zbiór otwarcie narracyjnych wierszy, które nie idą na żaden kompromis, jeśli chodzi o swoje językowe czy formalne ambicje; i jeśli czytelnik miał w ręku wcześniejsze książki Jarniewicza – zwłaszcza te ostatnie, „Wodę na Marsie” czy „Na dzień dzisiejszy i chwilę obecną” – to charakterystyczny dla jego poezji flow wyczuje tu od razu. Jest to zwyczajnie – do tego chyba zmierzam – zbiór świetnych, jak najbardziej dających się czytać z osobna wierszy, naraz dostępnych i formalnie złożonych, o których biegłości czy szczególnego rodzaju językowej zwinności, nienachalnej elegancji można by napisać osobny szkic.

Nie do tych kwestii wracam jednak w pierwszej kolejności, gdy myślę o „Mondo cane”, ale właśnie do połączenia erotyzmu i poczucia historii. To właściwie wątek u Jarniewicza nienowy, pojawia się przynajmniej od czasu „Makijażu” (2009), a jednak w nowym tomie wybrzmiewa jakby mocniej, wychodzi na pierwszy plan. Poeta wydaje się szczególnie dbać o to, by opowieści o kolejnych zdarzeniach i relacjach – powiedzmy szeroko: zawierających element erotycznego napięcia – zostały możliwie precyzyjnie osadzone w konkretnym miejscu i czasie. A że wszystkie wiersze w książce do takich zdarzeń i relacji nawiązują (poza dwoma, w tym jednym tytułowym i quasi-programowym, bo opowiadającym o „pierwszym w życiu niespełnieniu”), to ów zabieg osadzania czy lokalizowania staje się czymś w rodzaju przewodniego wątku książki. Erotyki Jarniewicza są (prawie) zawsze wyraziście umiejscowione:

Rozmowa wieczorna

Pies szczeka, idzie trzecia fala, straż błądzi w maseczkach.
Na ścianie Biedronki: Kosmici do gazu, a na boisku
chłopcy grają w piłkę. Odgłosy uderzeń wpadają przez okno,
służą nam za słowa. Pok pak.

Wystarczą, by powiedzieć nimi, co mamy sobie dziś do powiedzenia,
a czego wysłuchałaby, bo może znów tu jest, jeśli spojrzysz,
znów jest w gnieździe na balkonie, pustułeczka:
pok pak, jebany ptaszku, pak pok pak.

Chociaż to właściwie też nie tak. Nie chodzi przecież o precyzję jako taką, o przedstawienie wyczerpującego kontekstu i odhaczenie jakiegoś dziwnego kronikarskiego obowiązku, o stworzenie ładnego tła dla miłosnych historii, ale o zdanie sprawy z tego, w jaki sposób zewnętrzny świat – nieabstrakcyjny, konkretny, namacalny – różnymi drogami, czasem brutalnie, a innym razem niepostrzeżenie, potrafi wkraść się w sam środek intymnej sytuacji. (Czy może raczej: wkrada się regularnie, nie może się nie wkradać). Konkretność erotycznych sytuacji, ich przygodność i zależność od zewnętrznych sił, jest tematem tych wierszy, a nie pobocznym wątkiem. Zdaje się, że Jarniewicza interesują przede wszystkim miejsca czy momenty splotu, gdzie nagle bardzo trudno powiedzieć: czy to słowo, ten gest, to skojarzenie pochodzi stąd, czy stamtąd, jest swoje czy nie swoje, przechwycone czy własne? Co w ogóle „własność” mogłaby tu znaczyć? Co jest faktycznym powodem tego, co się wydarzyło (a może tylko mogło się wydarzyć)?

Poczucie historii oznacza więc w „Mondo cane” poczucie namacalności zewnętrznego świata, który splata się z intymną sytuacją i napiera na wiersz. Wyraża się ono nie poprzez wciągnięcie do tekstu dat i nagłówków gazet, tylko przez wyłapanie – z braku lepszego określenia – nastroju chwili bądź miejsca. Owszem, czasem wiersze Jarniewicza zbudowane są na eksplicytnych odniesieniach do konkretnych zdarzeń („Triaż” w oczywisty sposób odsyła do pandemii koronawirusa) albo przynajmniej konkretnych miejsc i epok („Woskiem, żyletką, pastą cukrową”, który przerzuca most między spotkaniem z kochanką we współczesnym Berlinie a wspomnieniem matki wywołanym przez „enerdowskie zdjęcie”). Częściej chodzi jednak o bardziej abstrakcyjną ewokatywność, o związanie konkretnej sytuacji z pewną trudną do nazwania atmosferą. Efektem bywają bardzo charakterystyczne, sugestywne wyobrażenia tyleż męskości, co polskości:

Opóźniony pociąg do Rybnika przez Koluszki, Częstochowę, Katowice

Centralny. Uśmiecham się do ukrytej
pod sufitem kamery, bo znam ten dokument
znacznie lepiej niż Dekalog. To samo
robię z drugą, sprytniej ukrytą, i z trzecią, i wchodzę
do toalety. Zajmuję miejsce, twarzą do ściany. Obok
mężczyzna, niższy, starszy, w berecie, staje co chwila
na palcach, co rusz podskakuje. Jakby
chciał wzbić się ponad dzielące nas
białe porcelanowe ścianki. Zerka w bok, z góry.
Gdy krzyżują się spojrzenia, „Pójdziemy?”,
pyta i głową wskazuje kabinę. Czy
poszliśmy?

Niedopowiedzenia takie jak to, na którym opiera się tu puenta – też zresztą nienowe dla wierszy Jarniewicza – w „Mondo cane” zaczynają grać kluczową rolę. Poeta regularnie przekierowuje naszą uwagę z potencjalnych rozstrzygnięć na sam potencjał czegoś więcej, na samo konstytuujące daną sytuację napięcie; w książce znajdziemy opis niejednej niewykorzystanej czy niespełnionej możliwości. A właściwie nie tyle niespełnionej, ile spełnionej w inny, nieoczywisty i trudniejszy do nazwania sposób: być może już poprzez samo napięcie, samo postawienie pytania. Niedopowiedzenie ma zresztą w tomie wiele funkcji: podważa czytelnicze oczekiwania, kwestionuje istotność wybranych społecznych konwencji bądź przekierowuje naszą uwagę na to, co od nich niezależne. W „Wierszu z cytatem z Mickiewicza” Jarniewicz celowo utrudnia nam określenie płci kluczowej postaci, mieszając zaimki, podczas gdy w „Te wersy mogłyby mieć tytuł »W tramwaju«” sam narrator łapie się na tym, że w przygodnej i quasi-voyeurystycznej sytuacji płeć obserwowanej osoby schodzi dla niego na drugi plan. Autor wydaje się szczególnie zaciekawiony tym, jak wiele elementów naszej tożsamości czy osobowych cech okazuje się nagle przygodnych czy wręcz nieważnych w momencie ukonstytuowania erotycznego napięcia. Można powiedzieć, że Jarniewicz momentami sugeruje wręcz coś w rodzaju redukcji przez erotyzm: pyta o to, co zostaje – z nas, ze świata wokół – gdy publiczne spotkanie niespodziewanie przechodzi w sytuację intymną.

Wspomniany voyeuryzm stanowi w „Mondo cane” jedno ze słów kluczowych, jest to bowiem w znacznej części książka o patrzeniu – zarówno celowym (powiedzmy: podglądaniu), jak i bezwiednym (powiedzmy: podejrzeniach) – za każdym razem mieszającym jednak ekscytację z poczuciem mniejszego czy większego zawstydzenia. Narrator, który w sytuacjach otwarcie erotycznych pojawia się głównie (choć nie tylko) z kobietami, podgląda tu przede wszystkim młodych mężczyzn w sytuacjach na poły publicznych; powracającym motywem jest przyglądanie się im w pociągach, po raz pierwszy już na drugiej stronie tomu, w wierszu „Bagaż, rzeczy osobiste”:

Mogliśmy dojeżdżać do Zgierza. Spał, naprzeciw mnie,
z otwartymi ustami. I patrzyłem na te jego usta,
w usta otwarte patrzyłem, w usta, bez języka, otwarte
tak szeroko, że nawet gdyby nie spał, nie przemówiłyby, a
spał tak pięknie, jakby młodo umarł, albo w tę ostatnią godzinę
przed Łodzią Kaliską nie miał nic, naprzeciw mnie, nic
nie miał do ukrycia. Zawstydziłem się
i zacząłem czytać.

Jak większość wierszy w tomie, „Bagaż…” wydaje się bardzo komunikatywny: zarysowana sytuacja jest jasna, nic nie zostaje przed czytelnikiem celowo ukryte, możemy łatwo utożsamić nasz punkt widzenia z perspektywą narratora. Nie jest to oczywiście wiersz płytki czy prosty, ale jego złożoności – usta „bez języka”, które każą czytać ów nieistniejący język jako metaforę, wyraz pozajęzykowej czy niejęzykowej obecności drugiej osoby etc. – są w jakimś stopniu zapraszające dla czytelnika, pozwalają mu się interpretacyjnie zaczepić w wierszu. A jednak ostatnie dwa wersy, jakby wyciszone i rzucone od niechcenia, przynoszą zaskakującą, trudną do rozwikłania dwuznaczność. Co właściwie wywołuje wstyd u narratora? Sam fakt, że zdaje sobie sprawę z własnego erotycznego odruchu? To, że nie działa ostatecznie na jego podstawie? Ale po co wtedy pisać taki wiersz – po to tylko, żeby się z tej sytuacji wyspowiadać? Jeśli tak, to w spowiedzi Jarniewicza za dużo jest ciągle niewygaszonej wciąż fascynacji, niezrównoważonej – co gorsza – czy to żalem, czy obietnicą poprawy… Może wstyd spowodowany jest więc nie tym, że narrator czyni młodzieńca przedmiotem erotycznego zainteresowania, ale tym, że widzi w nim przedmiot zainteresowania literackiego – gdy opisuje go w bardzo wystylizowany, skonwencjonalizowany, stereotypowo wręcz poetycki sposób? W końcu piszący te słowa autor wie już – a może wiedział i wtedy, w przedziale – że całą sytuację, nie tylko intymną, ale i odbywającą się bez aktywnego udziału drugiej strony, wciąga ostatecznie do wiersza, przekuwając ją w temat jak najbardziej publicznej wypowiedzi… Innymi słowy, należałoby zapytać właściwie o to, kto wstydzi się w tym wierszu: Jarniewicz w pociągu czy Jarniewicz za wierszem?