Efekt Antygony

Antygona, bohaterka antycznych mitów i tragedii Sofoklesa, wraz z kolejnymi falami zainteresowania powraca w ich reinterpretacjach. Polityczne konteksty XX wieku – znaczonego napięciami kolejnych wojen i totalitaryzmów – wyznaczały tej postaci szczególne miejsce, czyniąc ją symboliczną reprezentantką oporu wobec opresji władzy państwowej. Po 1989 roku polskie interpretacje „Antygony” Sofoklesa utknęły w uproszczonych schematach interpretacyjnych, opartych na prostych opozycjach rodzina – państwo czy prawa boskie – prawa ludzkie. Tragedia Sofoklesa nie doczekała się w naszym kraju żadnej głośnej inscenizacji nawet po roku 2000, kiedy wraz z popularnym trendem przepisywania klasyki progresywni reżyserzy i reżyserki opowiadali na nowo historie Fedry, Medei czy Kasandry. Lekturowy tekst – owszem – wystawiano, jednak zwykle jako konwencjonalne przedstawienia realizowane z myślą o publiczności szkolnej. W końcu teatralni autorzy i reżyserzy zaczęli tematyzować problem zamrożenia postaci Antygony w automatyzmach myślowych: grana przez Agnieszkę Kwietniewską Antygona w spektaklu Marcina Libera (Teatr Nowy w Łodzi, premiera: 7.04.2013) narzekała na niemożność wyrwania się z więzów mitu i mówiła, że ma już dość bycia „fabryką do produkcji bohaterskiej postawy”. Kiedy najlepiej rozpoznawalna wśród polskiej publiczności antyczna heroina zyskała samoświadomość, najciekawsze rzeczy, które mogła powiedzieć, dotyczyły jej samej i jej ograniczonej sprawczości[1].

Mniej więcej w tym samym czasie na Zachodzie Antygona świetnie radziła sobie jako figura feministyczna, pojawiająca się zarówno w wielu przedstawieniach teatralnych, jak i w rozprawach filozoficznych i socjologicznych, takich jak poświęcony nienormatywnym modelom rodziny esej Judith Butler „Żądanie Antygony. Rodzina między życiem a śmiercią”[2]. Stawała się również patronką walczących o swoje prawa mniejszości etnicznych czy religijnych, jak w filmie „Antygona” (2019) kanadyjskiej reżyserki Sophie Deraspe, opowiadającym o rodzinie algierskich uchodźców w Montrealu. Temat uprzedzeń wobec muzułmańskich imigrantów pojawia się też w dramacie Stefana Hertmansa „Antygona w Molenbeek”[3], opowiadającym o mieszkającej w tytułowej brukselskiej dzielnicy – opisywanej w mediach jako „europejska stolica dżihadu” – studentce prawa. Nouria, podobnie jak antyczna Antygona, zmaga się z nieprzychylnie nastawionymi do niej przedstawiecielami władzy (urzędnikami), starając się o przekazanie rodzinie, domagającej się godnego pochówku, ciała jej brata, który zginął w samobójczym ataku bombowym.

Spektakl, który na podstawie tekstu flamandzkiego pisarza w Teatrze Dramatycznym w Warszawie zrealizowała Anna Smolar, jest właściwie monologiem głównej bohaterki. Grającej Antygonę Mariannie Linde towarzyszy dwójka artystów, jedynie od czasu do czasu zabierających głos: Michał Sikorski wciela się we wszystkie postaci dalszoplanowe (brata, narratora, dzielnicowego, sędziego, prawnika i prawniczkę), a Maniucha Bikont wykonuje muzykę na żywo. Obecność tej śpiewaczki i instrumentalistki – choć jej postać nie ma imienia, a funkcja (na pierwszy rzut oka) wydaje się ograniczona do akompaniowania – okazuje się kluczowa, ponieważ Smolar zamieniła dramat Hertmansa w opartą na powtórzeniach muzyczną partyturę (muzyka: Jan Duszyński).

Dominanta dźwiękowa wpływa na sposób wypowiadania tekstu, często wyśpiewywanego i wokalizowanego. Chwilami brzmienia wydają się ważniejsze niż znaczenie zapisanych przez Hertmansa słów. Muzyczność „Antygony w Molenbeek” – wcale nie oczywista w lekturze – interesuje Smolar już od pewnego czasu. W wyreżyserowanym przez nią czytaniu performatywnym, zaprezentowanym podczas Festiwalu Malta w 2018 roku, Małgorzata Gorol i akompaniujący jej Michał Górczyński wydobywali rytmiczność tekstu dramatu. Mechanicznie wypowiadająca słowa Nouria zdawała się wówczas udręczoną i odczłowieczoną ofiarą biurokratycznej machiny, sterowanej islamofobicznymi uprzedzeniami. W warszawskim przedstawieniu Smolar znacznie rozwinęła swoje muzyczne intuicje, podporządkowując im inne elementy dramatu, co przyniosło spektakl tyleż ciekawy, co zaskakujący formalnie.

Choć w polskim kontekście problem podjęty przez Hertmansa może wydawać się abstrakcyjny, nie mam wątpliwości, że sięgnięcie po ten tekst i decyzja Smolar o wystawieniu go na warszawskiej scenie są słuszne. „Antygona w Molenbeek” nie usprawiedliwia zbrodni popełnionej przez islamskiego terrorystę, ale stawia ważne pytania o przyczyny radykalizacji, przejawy i konsekwencje miękkiego rasizmu oraz znaczenie identyfikacji narodowej. Tematy te wydają się szczególnie znaczące w kontekście mitu polskiej gościnności. Inspirowany nie tylko tragedią Sofoklesa, ale też autentycznym problemem z pochówkiem osób zaangażowanych w ataki terrorystyczne tekst łączy interesującą – dającą duże możliwości inscenizacyjne – postdramatyczną formę, poetycki język i wyrazistą wymowę polityczną.