Cokoły, spiże, kotyliony albo: co począć z Mistrzami?

„W środku jesteśmy baśnią”, czyli zbiór autorskich mów, esejów i wywiadów z Wiesławem Myśliwskim, który Wydawnictwo Znak przygotowało z okazji 90. urodzin pisarza, prowokuje nie tyle do refleksji nad dorobkiem jubilata, ile do pytań o możliwości i granice krytycznych strategii wokół pisania/mówienia o twórcach, którzy jeszcze za życia zyskali ogromne i niemal niczym niezachwiane uznanie. O narzędzia konstytuujące literackie legendy: cokoły, spiże i kotyliony.

Wiesław Myśliwski zarezerwował sobie miejsce w panteonie najważniejszych polskich pisarzy XX wieku jeszcze przed otrzymaniem pierwszej w historii Nagrody Literackiej „Nike” w 1997 roku. Zresztą to ten nieczęsty w historii polskiej literatury przypadek, gdy uznanie krytyki idzie w parze z fascynacją czytelników. W latach 80., tuż po wydaniu „Kamienia na kamieniu”, pod księgarnią PIW-u ustawiały się podobno kolejki czytelników i czytelniczek. Spotkania z pisarzem od dekad przyciągają tłumy, a każda jego nowa książka bije rekordy sprzedażowej popularności. Myśliwskim zaraz po opublikowaniu debiutanckiego „Nagiego sadu” (1967) zachwycał się sam Julian Przyboś. Henryk Bereza zaś stworzył pod wpływem jego artystycznej i wydawniczej aktywności nową krytycznoliteracką etykietę – nurt wiejski. Pod względem wydawniczym zasługi Myśliwskiego są zresztą nie do przecenienia. Jego czujne redaktorskie oko (ćwiczone i spełniające się w pracy w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej oraz przy Korespondencyjnym Klubie Młodych Pisarzy Związku Młodzieży Wiejskiej) zagwarantowało debiut Julianowi Kawalcowi, Edwardowi Redlińskiemu i Marianowi Pilotowi, a drobiazgowa praca archiwalna w „Regionach” wydobyła z zapomnienia setki świadectw chłopskiej kultury piśmienniczej – testamenty, supliki, listy.

Chyba nawet Olga Tokarczuk nie ma tak afirmatywnej prasy recenzenckiej, równie wiernej krytyki towarzyszącej, tak oddanego fandomu tworzonego przez kilka pokoleń czytelników, które przez lata zgromadził wokół siebie autor „Widnokręgu”; dodajmy: nie generując przy tym właściwie żadnego zainteresowania negatywnego czy kontrowersji.

Kto chociaż raz był na spotkaniu z Myśliwskim, ten wie, że on sam za całym tym uwielbieniem nie przepada, co ostentacyjnie manifestuje. Nie jest moim zamiarem rozstrzygać, czy do wyboru tekstów do „W środku jesteśmy baśnią” musiano pisarza długo nakłaniać, czy przyklasnął pomysłowi z zadowoleniem. Niezależnie od kulis powstania zbiór ten ostatecznie potwierdza, że pozycja to kapitał, a prestiż to waluta. Lektura jest deklaracją wejścia z produktem w relację współzależności i nie zmieni tego żadna opowieść o niemal metafizycznej rozkoszy obcowania z literaturą, których wokół Myśliwskiego nigdy nie brakowało.

A lektura „W środku jesteśmy baśnią” okazuje się przygodą gorzką i wbrew pozorom bardzo smutną. To rozpisany w czasie portret rozczarowanego współczesnością artysty, który chociaż wcale nie ma ochoty, od lat musi odpowiadać na te same pytania i odpierać recenzenckie próby katalogizacji swojego pisania. Intymna spowiedź kogoś, kto deklaruje, że intymności straceńczo strzeże, ale pada ofiarą wampirycznego ciekawstwa. W rozmowie z Michałem Nogasiem (zresztą jednej z ciekawszych w całym zbiorze) pada zdanie: „Dla mnie istnieje tylko jeden czas – przeszły” („Gra z czasem”, s. 275). I faktycznie Myśliwski zdaje się w przeszłości trwać: nowej literatury nie czytuje, Internet i technologię kontestuje, a jeśli pisze coś nowego – to niechętnie, z wieloletnimi przerwami i ołówkiem na papierze. Pisanie zresztą wiele go kosztuje. Od literatury woli życie. Analogia do późnych wypowiedzi Stanisława Lema nasuwa się sama.

A – jak archiwum, jak aktualizacja

Bo Myśliwski to rozmówca trudny. Kapryśny i złośliwy, szybo tracący zainteresowanie. Ma łatwość do odpowiadania w tonie ogólnych refleksji egzystencjalnych, broni się zaś przed konkretem czy próbą umiejscowienia swojej praktyki artystycznej w szerszym horyzoncie poznawczym: „O Boże, znów ten nurt. Myślałem, że jednak będziecie oryginalniejsi. Po pierwsze – nie reprezentuję nurtu, nie chcę go reprezentować, nie mam takich upoważnień […] Po drugie – nie uprawiam nurtu, tylko piszę książki” („Wielki świat mojej małej wsi”, s. 93). Czasem stawia sprawę jeszcze bardziej wprost, przyznając, że rekapituluje dawne wypowiedzi: „To co miałem do powiedzenia, napisałem” („Wbrew rozsądkowi i nadziei”, s. 299). W tym kontekście nasuwa się pytanie: po co w zbiorze kilkanaście rozmów powielających pytania, anegdoty i metafory? Może wystarczyłyby trzy najciekawsze, wprowadzające najświeższą perspektywę i ewidentnie sprawiające przyjemność samemu Myśliwskiemu – czyli wywiady Wojciecha Bonowicza, Michała Nogasia i Heleny Zaworskiej? Reszta to przecież informacje stałe, niepodlegające kontekstualizacji w obliczu mijającego czasu i gromadzonych informacji – powinność archiwaliów.

O wiele ciekawsze wydają się w zbiorze te teksty, które po latach nabrały nowych znaczeń. Jak dzisiaj, w obliczu wciąż przybierającej na sile fali zainteresowania tematyką ludową, czyta się niemal kanoniczne eseje Myśliwskiego o kulturze chłopskiej? Wówczas wprowadzały perspektywę prekursorską – uczyły polską inteligencję nowego języka opowieści o doświadczeniu chłopskiego ucisku i niewoli; dziś nieuchronnie dialogują ze świeższymi i bardziej systematycznymi, wyprowadzanymi już z nieco innego miejsca rozpoznaniami.

Użycia

Z poświęconych kulturze ludowej tekstów wyłaniają się co najmniej dwa miejsca kłopotliwego przecięcia: z jednej strony – świadomość użycia i urynkowienia ludowości („Mówiąc dobitniej, tak zwana ludowość jest niczym innym jak zredukowaniem owej perspektywy do pojęcia folkloru” – „Kres kultury chłopskiej”, s. 19), z drugiej zaś pewien metafizyczny naddatek koncepcji chłopskiego losu i doświadczenia („[…] ziemia była nie tylko warsztatem produkcyjnym, nie tylko podstawą bytu materialnego, lecz stanowiła odniesienie systemu wartości, nadawała znamię ludzkiej wyobraźni i mowie, determinowała ludzki los” – „Koniec wsi – przyszłość wsi”, s. 28). Najbardziej dziwić dziś może jednak specyficzny rodzaj gloryfikacji cierpienia i ubóstwa, które Myśliwski uznaje za konstytutywne dla chłopskiej tożsamości. Chociaż jako jeden z nielicznych jeszcze w latach 90. wskazywał na katastrofalny wpływ transformacji ustrojowej na kondycję polskich wsi i miasteczek, z dzisiejszej perspektywy wyraźnie widać, że akcenty stawiał w miejscach dość kłopotliwych. Pisał: „Jeśli na wsi jest dzisiaj bieda – a jest – nie jest to ta sama dawna bieda, która stanowiła o chłopskiej kulturze, która stworzyła samodzielny świat zachowań, wyobrażeń i pocieszeń” („Koniec wsi – przyszłość wsi”, s. 33); albo:

Degradacja duchowa wsi jest widoczna gołym okiem, i to na wszystkich planach. To prawda, że ogólnie patrząc, na wsi jest dzisiaj bieda, że wieś zubożała w wyniku ustrojowej transformacji. Lecz to nie jest ta sama bieda, która stanowiła o chłopskiej kulturze, która stworzyła ów wielki świat zachowań, wyobrażeń i pocieszeń. To bieda powstała w wyniku rozbieżności między możliwościami wsi a ofertą, z jaką przychodzi do niej współczesna cywilizacja („Kres kultury chłopskiej”, s. 24–25).

Bieda bywa przez Myśliwskiego ubierana w płaszczyk pozytywnego etosu chłopskiego ucisku czy metafizyki cierpienia. Ubóstwo i doświadczenie niesprawiedliwości grają do jednej bramki z neoliberalnym paradygmatem zaradności czy przedsiębiorczości – działanie (dowartościowane jako „wielki świat wyobrażeń i pocieszeń”) wynika wprost z konieczności przetrwania. A to, jak pisze Myśliwski, jest piękne i szlachetne. Ale z tamtej biedy powstawała prawdziwa sztuka i ludowy rys kulturowy, bieda potransformacyjna zaś (ta bieda) jest już jakaś podejrzana – roszczeniowa i duchowo jałowa: „Pomijając różnicę poziomów, tamta bieda – jeśli wolno tak powiedzieć – była bezpieniężna, ta dzisiejsza stała się pieniężna” („Koniec wsi – przyszłość wsi”, s. 33). Dawny głód był wzniosły, dzisiejszy jest merkantylny. I to, jak pisze Myśliwski, niedobrze.

Trudno pozbyć się wrażenia, że Myśliwski – chyba nieco wbrew manifestowanej samoświadomości – stawał się przez lata stróżem zbudowanego z własnych wyobrażeń (co istotne – nie zawsze czerpanych z pamięci, ale raczej z emocji i świata artystycznej kreacji, o czym świadczą np. próby wypracowania „autentycznego” języka bohaterów i bohaterek powieści) skansenu chłopskiej kultury. Komentując wpływ polityki PRL-u na emancypację chłopów i chłopek oraz stopniowe przełamywanie izolacji gospodarczej, społecznej i kulturowej wsi, dodawał:

No, tak. Tylko że zarazem zniszczył tę chłopską izbę jako najważniejszą instytucję chłopskiej kultury. Czym była chłopska izba, ten tylko może powiedzieć, kto choćby w dzieciństwie wysłuchiwał zbierających się, zwłaszcza zimą, kobiet i mężczyzn na sąsiedzkie posiady, na darcie pierza, łuskanie fasoli itp. („Kres kultury chłopskiej”, s. 24).

Jest w tych tekstach wiele sprzeczności i wewnętrznych spięć. Bo Myśliwski to przecież świetnie wykształcony twórca i animator kultury, wieloletni współpracownik organizacji chłopskich (m.in. jeden z redaktorów zbioru pamiętnikarskiego „Młode pokolenie wsi Polski Ludowej”). Dlatego w wielu miejscach autor zdaje się rozprawiać z utopijnym mitem niezmienności kultur tradycyjnych: „Ówczesnym marzycielom, jak niektórym i dziś, wydawało się, że możliwe jest pogodzenie postępu cywilizacyjnego na wsi z zachowaniem wszystkich wartości chłopskiej kultury. Okazało się to niemożliwe” („Kres kultury chłopskiej”, s. 23). Zaskakuje jednak niezachwiana pewność w nadawaniu i odbieraniu wartości kolejnym przejawom tego, w co miałaby ewoluować owa „chłopska kultura”. Nie trzeba wcale złej woli, żeby wyczytać z cytowanych powyżej fragmentów tęsknotę za pewną osobnością wsi, za pozorem jej „autentyczności” i „pierwotności”, nawet jeśli byłyby one zyskane kosztem korzystnych, rewolucyjnych przemian w życiu społeczności wiejskich: dostępu do edukacji, unifikacji kulturowej, rozwoju ekonomicznego. Bo kulturę tę ogląda się z zewnątrz, w pełni świadomie i na własnych zasadach rozgrywając swój (czy to artystyczny, czy fizyczny) „powrót” do korzeni i rodzinnej wsi. Myśliwski ma wybór, wybiera więc przyjemność i sentyment zamiast statystyk o stopie ubóstwa.

Właśnie o owym wyborze napisał w nieprzypadkowo otwierającym zbiór eseju „Wyznanie” z roku 1985, wskazując na istotność oraz źródła tematyki wiejskiej w swojej twórczości:

[…] jest rezultatem przywłaszczenia sobie owego losu zbiorowego jako losu własnego, jednostkowego i niepodzielnego. Z tego przywłaszczenia sobie chłopskiego losu wzięła się moja twórczość. Z dotkliwej tożsamości z tym losem, kiedy po wielu próbach umiejscowienia się w świecie i po wielu złudzeniach odkryłem, że jestem chłopem. Być chłopem – to dla mnie coś więcej niż urodzić się na wsi, pochodzić ze wsi, mieszkać na wsi, znać wieś, to powrócić do swojego pierwszego świata, jako świata przyrodzonej mowy, przyrodzonej wyobraźni, przyrodzonych wartości, to powrócić do miejsca, gdzie był raj, choć owoce w tym raju były gorzkie (s. 15).

O tym, że nawet ze wspomnianej „gorzkości” łatwo zrobić fetysz, czyli zaznaczając świadomość potencjalnego nadużycia, Myśliwski mówił już w roku 1997 w rozmowie z Heleną Zaworską:

Ale nie wykluczam takiej ewentualności, że mit kultury chłopskiej stworzyłem sobie, ponieważ był mi potrzebny. Stał się on dla mnie bogactwem, więcej – jakimś gruntem, na którym mogę budować różne rzeczy. Dla mojego pisarstwa jest to niesłuchanie użyteczne. Z tego mitu mogę wywieść wszystko. Właściwie żyję w dwóch światach: tamtym chłopskim i obecnym inteligenckim, powiedzmy. Ta podwójność jest dla literatury bardzo płodna („Dobrze, że żyłem”, s. 148).