Cisza, nieobecności

Jeżeli już konieczne trzeba nazwać ten… stan rzeczy, proponuję, żebyśmy nazwali się nieobecnymi, tak będzie dużo przyzwoiciej. Pan jest od dawna nieobecny?
Jean Paul Sartre, „Przy zamkniętych drzwiach”

Bankrutują restauracje, biura podróży, klubokawiarnie oraz studia muzyczne. Plajtują agroturystyki, skanseny, linie lotnicze, dzielnicowe sklepy, targowe pawilony. Tracą międzynarodowe korporacje, kuleją lokalne rynki, znikają antykwariaty i księgarnie. Wszystko to jest w obecnej sytuacji dość zrozumiałe, można to przeboleć, podjąć niełatwą próbę adaptacji i – co trochę łatwiejsze – próbę przekonania siebie, że to minie. Mamy przecież do dyspozycji jeden z najbardziej pomocnych paliatywów – nadzieję, którą wzmacnia każda dobra przesłanka o zbliżającym się nowym początku.

Jest jednak coś, co niezwykle trudno zrekompensować; brak, który doskwiera wyjątkowo dotkliwie; coś, co do tej pory traktowane było jako naddane, występowało jedynie przy okazji i nigdy nie stanowiło priorytetu, przeciwnie – było efektem ubocznym, niedostrzegalną osnową i sumą przypadków. Mam na myśli każdą rozmowę odbytą gdzieś po lub przed – wymianę zdań po spotkaniu literackim z innym czytelnikiem, chwilę oczekiwania przed koncertem… Moment, kiedy orientowaliśmy się, że wokół nas są ludzie, którzy przyszli tu w tym samym celu, że jest coś, co nas wszystkich łączy (a nie musi być to tylko gust muzyczny).

Mam na myśli naprawdę prozaiczny moment, w którym dwie osoby przesiadują w tej samej kawiarni, ponieważ szereg koincydencji sprawił, że znalazły się akurat w tym samym miejscu i czasie, sumując liczbę innych kawiarni w tej dzielnicy, biorąc pod uwagę symptomatyczny dla ducha czasu, pozbawiony szczelin harmonogram dnia, włączając sumę wypadków, które mogły zapobiec spotkaniu, egzystencja dwóch osób przy przeciwległych do siebie stołach – to już naprawdę coś, choć wydawałoby się, że niewiele.

W miejsce wydarzeń, które utraciliśmy, a wcześniej traktować je zwykliśmy jako okołożyciowe, zostało nam coś innego, to, co – podobno – esencjonalne, skompresowane i poddane redukcji, by w ostatecznej formie znaleźć się na matrycach naszych komputerów. Poczucie braku można by zamknąć w jednym słowie: „pustka” lub – nieco bardziej nietypowo, korzystając z propozycji ze słownika smutków nieoczywistych (The Dictionary of Obscure Sorrows) – „kenopsii”. Poczucie nieobecności w miejscu, które zwykliśmy widywać zatłoczonym. Tego zjawiska możemy doświadczyć podczas jazdy nocnym tramwajem, spacerów po plaży w grudniu lub przechodzenia szkolnym korytarzem w niedzielne popołudnie. To rodzaj emocjonalnego powidoku, palimpsestu, na którym zapisało się wrażenie zgoła odmienne od tego, którego doświadczamy obecnie. To brak rzucający się w oczy bardziej niż najbardziej ekstrawagancko paradujący tłum.

Jest jeszcze coś, co towarzyszy nam od samego początku pandemii z różną intensywnością. Jest to cisza – a właściwie: kilka cisz. Doświadczanych w różnych odmianach, zależnych od kontekstu, wywołujących odmienne emocje, wszechobecnych i nie dających się ignorować.

Cisza przed i między

Okazało się, że problem globalnych plag nie zniknął, że przerwa w ich występowaniu jest jedynie przydługą pauzą (z naszej perspektywy – w perspektywie globalnego trwania to ledwie mignięcie), która uśpiła naszą czujność. Wielu powtórnie przeczytało wówczas słowa Alberta Camusa o tym, że bakcyl „nigdy nie umiera i nie znika”, że „może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony w meblach i bieliźnie, że czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustkach i w papierach, i że nadejdzie być może dzień…”. I nadszedł.

Siedemdziesięciokilkuletni mężczyzna rejestruje pustkę w centrum stołecznego miasta podręczną kamerą. Z zachwytem na twarzy komentuje widok, zdejmując Pałac Kultury, pod nim niemalże zupełnie opustoszałe ulice Warszawy. Zebrało się jednak kilku gapiów, przyszli obserwować pustkę przy akompaniamencie ciszy. Starszy pan powtarza tę czynność przez kilka następnych dni, zawartość nagrań wrzuca do Internetu, po dwóch możemy zobaczyć go w telewizji. Stojący przed nim młody dziennikarz, zupełnie poważny, protekcjonalnie odnosi się do staruszka – dopytuje o motywacje, chce wiedzieć, czemu pomimo pandemii, zdecydował się nagrywać puste miasto. Rozmówca milczy. Mógłby przecież powiedzieć, że robi to samo co dziennikarz, lecz bardziej nieoficjalnie, amatorsko i nie w imieniu instytucji. Mógłby odpowiedzieć też pytaniem, nawet dokładnie tym samym, które mu zadano. Lecz wolał nieprzerwanie milczeć, rezygnując z własnego głosu, pozostając w roli medium, rejestrując spowszedniałe miejsce w tak niepowszednim stanie.

Cisza, która przenika opustoszałe ulice miasta, jest ciszą niepokojącą. Wymaga od odbiorcy skupienia, sprawia, że nasłuchuje, ponieważ przeczuwa, że coś niebawem się wydarzy. To właśnie jej doświadczaliśmy na początku. Zwykle traktowana jako preludium do czegoś, na co czekać warto; spodziewamy się, że lada moment nastąpi wydarzenie, które nas zaskoczy, przerazi, zachwyci, rozgniewa, może nawet rozbawi, ale chyba najbardziej – odmieni.

To właśnie tym rodzajem ciszy posłużył się John Cage w słynnej kompozycji 4’33. Kiedy po raz pierwszy w 1952 roku przedstawił ją publiczności, niewielu miało ochotę się w nią wsłuchać: niektórzy wychodzili, ktoś krzyknął z widowni, żeby przegonić pianistę ze sceny. Podobno wydarzeniu towarzyszyło poczucie rozczarowania, które przekształcało się w irytację (czy nie podobnie oszukani czują się manifestujący przeciwko „plandemii”?).

Przerwa rozpoczyna się, nasłuchujemy, zwiększamy uwagę świadomi, że zastaliśmy zawieszeni pomiędzy. Znajdujemy się w przedsionku, w „przedchwili”. To rodzaj przedłużającego się suspensu, który często malował Edward Hopper, artysta, którego dużą część obrazów można by opatrzyć wspólną infrazą; cytatem z Levinasa „być to izolować się przez istnienie”. Malarz często uwieczniał na swoich płótnach postacie wyizolowane, samotne, pogrążone w myślach, patrzące w dal, o wyrazach twarzy, na których odmalowano niepokój. Irlandzki historyk sztuki Brian O’Doherty pisze o „głosie” artysty, który w istocie jest „rodzajem ciszy, która artykułuje dla nas to, co niewyrażalne”.

Filip Lipiński w kontekście prac malarza używa określenia „aktywna statyczność”. Rzeczywiście, postacie na płótnach wyglądają jak spetryfikowane, dynamika nie jest widoczna, odnosi się wrażenie, że akcja odgrywa się gdzie indziej, na tym, co nie zostało namalowane, lecz pozostaje w domyśle, zawieszone w powietrzu. Najbardziej rozpoznawalny obraz Hoppera – „Nighthawks” (1942) – stanowi jeden z nielicznych przykładów w jego ouvré, na którym artysta zdecydował się zamieścić grupę osób: trzech mężczyzn i jedną kobietę. Nikt z nich nie patrzy sobie w oczy, łączy ich frasobliwy wyraz twarzy i obecność w tym samym miejscu. Hopper nie namalował wejściowych drzwi do lokalu. Poza czterema postaciami w pomieszczeniu nie widzimy nikogo na zewnątrz. Poczucie izolacji się wzmacnia.

Jest rodzaj ciszy, który zawiera w sobie zapowiedź i obietnicę. To cisza pomiędzy, jak antrakt w teatrze, niedługi korytarz, prowadzący do kolejnej wystawy w galerii sztuki czy pauza w muzycznej kompozycji. Przedłużona skutecznie skupia uwagę odbiorcy. Wiedział o tym Alfred Hitchcock. W jego przypadku odraczanie momentu kulminacyjnego jest znakiem rozpoznawczym. Emblematyczny przykład znajdziemy chociażby w kultowej „Psychozie” (scena morderstwa detektywa Arbogasta). Jednak w konteście izolacji dużo ciekawszym (a zarazem oczywistym) filmem reżysera jest „Okno na podwórze” (Rear window). To tam główny bohater, dziennikarz Jefferies, skutkiem kontuzji zostaje unieruchomiony na kilka tygodni w mieszkaniu. Z reporterskiej dociekliwości, a zarazem z nudy, postanawia obserwować życie sąsiadów. Znamienna jest scena, w której jeden z nich patrzy wprost w obiektyw podglądacza, spojrzenia się spotykają, a role – odwracają.

W tym momencie przyłapany został nie tylko reporter, lecz również sam odbiorca. Obserwator traci bezpieczną pozycję, a jego uwaga kieruje się w odwrotną stronę. Już nie przygląda się postaciom na zewnątrz. Kieruje uwagę ku sobie, introspektywnie szuka źródła własnych motywacji. Sprzyja temu inny rodzaj ciszy. Ten, którego potrzebujemy, by interpretować.

Przerwa, cisza, milczenie, pauza, pęknięcie, szczelina, zanik, nieobecność – wszystko to stanowi oddech dla odbiorcy, daje nam czas do namysłu, a tym samym stwarza okazję do interpretacji i możliwości dokonania wyboru. W przypadku odbioru dzieła literackiego (i nie tylko) przerwa to moment wolności i dowolności, odstęp między wyrazami, światło między strofami wiersza, pauza w linii melodycznej, białe tkaniny płótna między olejną farbą, które wypełniamy sami, wedle własnych upodobań, doświadczeń, refleksji, uczuć…