Bycie pomiędzy

Granica jednocześnie spaja i rozdziela, a jej zasadniczą cechą, według antropologii kulturowej, jest niejednorodność. Przekroczenie granicy wiąże się z wejściem w przestrzeń nieoswojoną. Obszar pomiędzy, symboliczna „ziemia niczyja”, staje się polem twórczej eksploracji podjętej przez trójkę artystów – Justynę Banaszczyk, Tomka Popakula i Darka Pietraszewskiego – w audiowizualnym projekcie „Temple of Urania”.

W kulturach magicznych przekraczanie granic wiązało się z podróżą w zaświaty, w miejsca taksonomicznie niepewne, będące przestrzenią kumulacji żywiołów, przepływu istnień i energii, w których – jak można przeczytać w antropologicznym studium Piotra Kowalskiego „Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie” – „zniesiona była dwoistość i opozycyjność. […] To właśnie na granicach grasować miały złe duchy, tam przebywały istoty hybrydyczne, które nie mogły znaleźć stałego miejsca i (właściwości) w Tym, lub Tamtym Świecie”. Zakorzenione w kulturze i naznaczone nieufnością podejście do tego, co „inne”, a zatem i nieokreślone, ma swoje korzenie w lęku wywołanym zbliżeniem do zaświatowej sfery sacrum oraz naruszeniem obowiązującego tabu (czego konsekwencją może być wykluczenie z ludzkiej ekumeny). Zupełnie odmiennie na przestrzeń hybrydyczną patrzą Banaszczyk, Popakul i Pietraszewski. Widzą w niej szansę otwarcia na nowe i ekscytujące pola ekspresji, możliwego dzięki zakwestionowaniu tradycyjnych konstruktów społeczno-kulturowych opartych na binarności. Za pomocą dźwięków (Banaszczyk), obrazów wideo (Pietraszewski) i animacji (Popakul) stwarzają niezwykle intymny i sugestywny model niebinarnego, bezgranicznego uniwersum, przestrzeni nieustannej twórczej mutacji. Utwór, który miał swoją premierę podczas Festiwalu Sanatorium Dźwięku 2021 w Sokołowsku, jest zjawiskowym przeżyciem zmysłowym, ale także intelektualnym manifestem, odnoszącym się symbolicznie do aktualnych społeczno-kulturowych i politycznych dyskursów.

Prace nad materiałem rozpoczęły się w miejscu, które pod wieloma względami idealnie wpisuje się w kategorię „bycia pomiędzy”. Jersey to normandzka wyspa pozostająca pod jurysdykcją brytyjskiej korony. Mieszają się tam wpływy francuskie i anglosaskie. Na kanwie tych dwóch kultur wykształcił się lokalny język jèrriais, który funkcjonuje pomiędzy urzędowymi angielskim i francuskim. Oprócz języka i kulturowych wpływów na Jersey mieszają się również żywioły: woda, powietrze i ziemia. Leżącą w kanale La Manche wyspę oblewają wody Oceanu Atlantyckiego. Płynność i niejednorodność nadmorskiego krajobrazu jest wyznaczana rytmem przypływów i odpływów, zatapiających i odsłaniających imponujące formacje skalne wybrzeża. W tak niezwykłych okolicznościach autorzy „Temple of Urania” obserwowali i rejestrowali obrazy i dźwięki. Podziwiali unikatowy spektakl natury: porywisty wiatr targający skromną nadmorską roślinnością, wzburzone morze wypluwające na brzeg spienione burzyny, granitowe i gnejsowe tekstury obryzgiwane wodą, ulegającą stałej przemianie linię brzegową Plemont Beach. Jednak to nie walory geograficzne przywiodły na Jersey trio Banaszczyk/Popakul/Pietraszewski, ale para zapomnianych surrealistek, Claude Cahun i Marcel Moore, które zamieszkiwały tę wyspę w latach 1937–1954.

Para nietuzinkowych osobowości (Cahun urodzona jako Lucy Schwob, Moore urodzona jako Suzanne Malherbe) poznała się w Paryżu na początku XX wieku. Ślub rozwiedzionego ojca Cahun i owdowiałej matki Moore połączył je jako przyrodnie rodzeństwo. Od tego momentu (aż do śmierci Cahun w 1954 roku) pozostawały w partnerstwie zarówno w sztuce, jak i w życiu. Cahun (pisarka, fotografka) i stojąca nieco w jej cieniu Moore (ilustratorka i projektantka) jako jedne z nielicznych kobiet należały do środowiska paryskich surrealistów (przyjaźniły się m.in. z André Bretonem i Henri Michaux). I w sztuce (głównie fotografia i literatura), i w życiu kwestionowały ideę płci, ról płciowych, seksualności, piękna czy binarności. Na zachowanych fotograficznych autoportretach możemy obserwować sposób, w jaki przekładały swoją transgresyjną postawę na sztukę. Artystki przybierają na nich wciąż nowe tożsamości (np. kulturysta, anioł, pilot, wampir, dandys), rozmywając kolejnymi wcieleniami znaczenie płci na dekady przed zdefiniowaniem pojęć takich jak gender, queer, agender czy gender fluid; duet Cahun – Moore w praktyce eksponował płynną tożsamość, stojącą w opozycji do obowiązującego kulturowego konstruktu płci opartego na antagonistycznych wzorcach. „Męski? Kobiecy? To zależy od sytuacji. Neuter to jedyna płeć która zawsze mi odpowiada” – możemy przeczytać w (nieprzetłumaczonej na polski) książce Cahun „Disavowals” z 1930 roku. Neuter (z ang. nijaki) w odniesieniu do twórczej i życiowej ekspresji artystek jest reprezentacją pozostającej w stałej transformacji tożsamości, oznacza wyzwalające od binarności wejście w nieograniczoną przestrzeń hybrydyczności, „bycie pomiędzy”.

Aby dopełnić całość charyzmatycznego i bezkompromisowego portretu Moore i Cahun, należy wspomnieć, że podczas drugiej wojny światowej para była zaangażowana w antyfaszystowską działalność konspiracyjną na Jersey. W jej wyniku obie artystki zostały aresztowane i skazane na śmierć. Wyzwolenie wyspy w 1945 roku zapobiegło wykonaniu wyroku.

Idea niebinarności nadaje ton realizacji „Temple of Urania”. Trójka audiowizualnych artystów z powodzeniem eksponuje ją w impresyjnym spektaklu dźwięków, obrazów wideo i animacji. W zaprezentowanej przez nich formie wszystkie elementy naturalnego krajobrazu Jersey – morze, skały, jaskinie, rozedrgana wiatrem rachityczna roślinność – przenikają się wzajemnie, zatracają swoją pierwotną formę, rozpływają się w powidokach. Dzieje się tak za sprawą zastosowanych w warstwie wizualnej technik analogowej modyfikacji obrazu telewizyjnego, zaczerpniętych z rezerwuaru środków wyrazu charakterystycznych dla filmu strukturalnego. Nakładanie na siebie kolejnych warstw obrazów, multiplikowanie, zapętlanie motywów, zwalnianie i zatrzymywanie fragmentów kadru, zbliżenia, prześwietlenia, manipulacja światłem, kolorem i kontrastem i wreszcie technika wideo feedbacku, czyli sprzężenia zwrotnego, za sprawą którego obraz zostaje zamknięty w nieskończonej relacji (pętli) między ekranem a skierowanym na niego obiektywem kamery – wszystko to składa się na konstrukcję dzieła. W efekcie pojawiają się amorficzne, pulsujące kolorami smugi, plamy i zwielokrotnione powidoki. Medium telewizyjne ujawnia tu swoją niezwykłą plastyczność i organiczność. Obrazy opalizują, fluktuują, rozmywają się, przybierając zjawiskowe amorficzne formy. Skalne tekstury ożywają, a strugi morskiej piany zamieniają się we wzburzone chmury. Wizualny efekt jest zachwycający i bardzo angażujący w odbiorze. Montaż jest wolny, a ujęcia długie, stąd cała feeria zniewalających impresji oddziałuje z czułością psylocybinowego tripu. Eteryczny świat obrazów i dźwięków dopełnia animacja Tomka Popakula. Artysta stosuje proste techniki, emulujące prymitywny design rodem z komputerowych wizualizacji z lat 80. ubiegłego wieku. Przy pomocy prostej grafiki nawiązuje do falistego krajobrazu Jersey i aktywności trzech żywiołów oddziałujących na wyspę. Animacje odwołują się do kształtu sinusoidy i jej nieustannego ruchu pomiędzy opozycjami. Pojawiają się także bardziej bezpośrednie metafory, nawiązujące wprost do postaci Cahun i Moore, a w szerszym znaczeniu również do społeczności osób niebinarnych. To animowane gamety pozbawione znaczników płci oraz skany kości miednicowej człowieka, płynnie przechodzące między męską a żeńską.