Zanim zatańczyłyśmy

O szwedzkim reżyserze Levanie Akinie zrobiło się głośno za sprawą poprzedniego filmu „A potem tańczyliśmy” (2019), w którym zainspirowany homofobicznymi zamieszkami w Gruzji, (skąd pochodzą jego rodzice) sportretował młodzieńczą miłość dwóch tancerzy na tle dylematów tożsamościowych współczesnego gruzińskiego społeczeństwa. Film trafił w czułe miejsce: seanse w Tbilisi czy Batumi odbywały się w atmosferze skandalu napędzanego przez ultranacjonalistów i Gruziński Kościół Prawosławny. W „Crossing” twórca ponownie podejmuje wątek queerowy, skupiając się na transpłciowości, i osadza go w skrajnie niesprzyjających realiach współczesnej Gruzji. Diagnozy wybrzmiewają jeszcze bardziej aktualnie i złowrogo teraz, po sfałszowanych wyborach w Gruzji i brutalnej pacyfikacji przez policję proeuropejskich protestów na ulicach Tbilisi. Tłem od kilku miesięcy są kolejne kroki polityków zmierzające do uchwalenia wymierzonej w queerową społeczność, wzorowanej na rosyjskich przepisach „ustawy anty-LGBT”.

Historia przedstawiona w „Crossing” rozpoczyna się w Batumi u wybrzeża Morza Czarnego, skąd po przekroczeniu pobliskiej granicy z Turcją i kilkunastu godzinach jazdy autobusem na zachód można dotrzeć na styk kontynentów i bliżej Europy zacząć szukać lepszego życia. Tak też uczyniła Tekla, młoda transpłciowa Gruzinka, która zostawiła w mieście rodzinę i krzywe spojrzenia sąsiadów. Wcześniej żyła – jak się dowiadujemy – w jakiegoś rodzaju transowej społeczności, lecz życie to okazało się z bliżej niewyjaśnionych przyczyn niemożliwe („Kilkoro ich mieszkało razem, ale ich wyrzucili”). Z czego wynikało ogólne nastawienie do transpłciowych batumek, łatwo wywnioskować, obserwując rodzinę Achiego – młodego chłopaka żyjącego pod jednym dachem z rodziną starszego brata. Ten ostatni, niezdarny kołtun i tyran, niepodzielnie panuje nad wszystkim, co w jego domu żywe – czyli nad Achim, żoną i dziećmi – za pomocą rozstawiania po kątach i wrzasku. Wiele w tej postaci autorytarnego gruzińskiego cisa ze starszego pokolenia podobieństw do instruktora tańca z „A potem tańczyliśmy”, przy czym w „Crossing” tradycjonalistycznie pojmowana męskość, źródło przemocy fizycznej i psychicznej nad słabszymi, zostaje jeszcze bardziej skompromitowana – brat Achiego nie ma żadnych widocznych racji do sprawowania autorytetu poza własną płcią. Wyczerpanie patriarchalnego modelu męskości podkreśla dodatkowo zniknięcie Tekli, która po tym, jak zaczęła żyć jako kobieta, nie miała innego wyboru, niż zostać w Gruzji i zginąć albo wyemigrować. Zdecydowała się na to drugie, po czym słuch o niej zaginął.

Na poszukiwanie Tekli wyrusza jej ciotka – wspaniale zagrana przez Mzię Arabuli emerytowana nauczycielka Lia. Po odejściu siostry – a zatem matki Tekli – samotnie bierze ona na siebie odpowiedzialność odnalezienia zaginionej – swojej jedynej pozostałej przy życiu krewnej, z którą w tym momencie więcej ją łączy, niż dzieli. Powściągliwą grą Arabuli doskonale wydobywa wszystkie sprzeczności, jakie rodzą się w kobiecie na samozwańczej i prawdopodobnie z góry skazanej na porażkę misji, oraz wyraża podstawowe przekonanie Lii, że więzi rodzinne są ważniejsze niż narzucone podziały, czym jednocześnie wzmacnia determinację wywołaną przeżywaną żałobą. Jej bohaterka jest mocna i dominująca – to rys, który zapewne można zakorzenić w doświadczeniach nauczycielki – ale również, co warto podkreślić, niepozbawiona licznych wad i słabości. Jedną z nich jest regularne przyjmowanie alkoholu, które wytyka jej Achi – wspomniany już młody, zagubiony batumczyk, który nie bez protestów Lii dołącza do misji odszukania Tekli w Stambule. Jego obecność to wydobywa, to przełamuje samotność protagonistki. Ich relacja – na zasadzie przeciwieństw, ona: surowa i pewna siebie, on: roztargniony i nieśmiały – posuwa naprzód śledztwo w sprawie Tekli, które co prawda jest osią filmu, ale toczy się okrężnymi fabularnymi ścieżkami.

Podobnie jak w „A potem tańczyliśmy”, schemat fabularny (tam – romansu i odkrywania nieheteronormatywnej seksualności, tutaj – żałoby i poszukiwania zaginionej) służy ukazaniu sztywnych hierarchii społecznych i osi wykluczeń. Niektóre z nich zazębiają się z tymi ukazanymi w poprzednim filmie (jak wspomniana męskość jako podstawa autorytarnej dominacji), ale w „Crossing” dodane zostają do nich też nowe: przede wszystkim więcej uwagi poświęca się kobiecości i kobietom, które w poprzedniej historii odgrywały drugo-, a nawet trzeciorzędną rolę. Tutaj – oprócz Lii i oprócz Tekli, która ciągle powraca jako temat rozmowy i umyka jako cel poszukiwań – bohaterkami są również transpłciowe kobiety mieszkające w rozpadających się kamienicach podupadłej dzielnicy Stambułu; widzimy druzgoczące skutki strukturalnej homo- i transfobii poprzez materialne warunki bytowania, które odzwierciedlają marginalną pozycję tych osób w społeczeństwie.