Dowody? Ja to widziałem

Gdy Ameryka Północna była jeszcze mało zbadana, pewien francuski traper wyruszył z Montrealu na zachód. Był to pierwszy biały, który zobaczył wodospady Niagara. Kiedy wrócił, opowiadał, że są tak ogromne… że przekracza to ludzkie wyobrażenie.
Ale nikt mu nie wierzył. Uważano go za głupca lub kłamcę.
Pytano – „Jak pan może to udowodnić?”.
Odpowiedział – „Moim dowodem jest to… że je widziałem”.
Przepraszam. Sam nie wiem, co to ma do rzeczy.

[Werner Herzog, „Fitzcarraldo”]

Traperem nigdy nie byłem, ale tripperem owszem. W moim siedemdziesięciodwuletnim życiu około trzech lat spędziłem w podróżach rowerem po Europie – z pięciokilowym bagażem i prawie bez pieniędzy. Dojechałem w ten sposób praktycznie wszędzie – z wyjątkiem europejskiej północy (czyli powyżej Oslo), wschodu (czyli tego, co za granicą Bugu) i południa (czyli poniżej Rzymu). Choć wiek już nie rowerowy, tripperskie nastawienie nie znika. Na początku sierpnia ruszyłem z Poznania na Sycylię. Okoliczności sprawiły, że ten wyjazd okazał się wielkim zaskoczeniem i podróżą odkrywczą – może nawet na miarę owego francuskiego trapera, o którym mówi Kinsky. W moim przypadku cytat z „Fitzcarraldo” mógłby brzmieć tak:

Gdy Europa-przybłędów była jeszcze mało zbadana, pewien polski emerytowany profesor, a zarazem tripper, wyruszył z Poznania na południe. Był to pierwszy (może przesada, ale chyba jednak pierwszy) europejski profesor zwyczajny, który zobaczył i doświadczył na własnym ciele, co znaczy dzisiaj w środku Europy mieć tylko jedne spodnie, jedne gatki, jedną koszulkę i jedne sandały; plus – na szczęście! – prawdziwy dowód tożsamości, ale ponadto prawie nic więcej. Przeciw sobie miał mundurowych wszelkiego autoramentu, zaś za sobą ogromną większość spośród spotykanych ludzi – tyle że niewielu z nich chce i potrafi pomóc komuś takiemu jak on.
Teraz na chwilę wraca, by opowiedzieć, że to, co zobaczył, przekracza wszelkie wyobrażenie, chociaż to rzeczywistość, której wszyscy tak czy inaczej dotykamy.
Pewnie nikt mu nie zechce wierzyć. Zostanie uznany za dziwaka i fantastę. Zapytają – „Jak pan może to udowodnić?”.
Odpowie – „Moim dowodem jest… że to widziałem”.
Przepraszam. Sam nie wiem, co to ma do rzeczy.

Pisząc „Europa-przybłędów”, mam na myśli tę część naszego kontynentu, którą tworzą ludzie niezakorzenieni, przybyli niedawno, imigranci, ludzie w podróży bez określonego celu albo tacy, którzy przypadkiem znaleźli się poza stałym porządkiem adresów i miejsc pracy, czy też po prostu ludzie tymczasowo bez jednoznacznych, oficjalnych i stałych przyporządkowań. Nazywam ich zbiorczo „przybłędami”, nie żeby ich naznaczać negatywnym przydźwiękiem tego słowa, ale dlatego, że ono dobrze opisuje ich sytuację.

Sądzę, że takich ludzi jest w dzisiejszej Europie sporo – co najmniej 20%. Tworzą swoisty kontynent w obrębie kontynentu. Jest to kontynent nie tylko niezbadany, ale też nie badany – bo trudno uznać za naprawdę badawcze stereotypowe opinie tych, którzy nigdy nie mieli z nim styczności (ani on nie miał z nimi). Trochę przypadkiem, niezamierzenie odbyłem podróż do niego – do takich bezpośrednich cielesnych doświadczeń, a zarazem do takich politycznych odkryć i zapowiedzi, których istnienia nigdy w życiu nie podejrzewałem. Znalazłem się w samym środku tego kontynentu, zostałem tam przyjęty i potraktowany jak ogromna większość „przybłędów”. Opowiem więc, co tam jest.

Mocne uderzenie na początek

Zacznę od mocnego uderzenia, które trafiło mnie, kiedy zatrzymałem się w mojej podróży w Licacie na południowym wybrzeżu Sycylii i zacząłem śledzić włoskie media. Siła tego uderzenia bierze się stąd, że tragicznie kumuluje się w nim los europejskich „przybłędów”, w imieniu których chcę tu mówić.

We włoskich mediach toczy się ostatnio dyskusja na temat „kordonu sanitarnego” wokół wielkich dworców kolejowych. Wbrew pozorom nie chodzi jednak o ochronę przed chorobami – jak przed COVID-19 – ale o zwalczanie drobnej i mniej drobnej przestępczości, zwłaszcza tak zwanych scipatori, czyli biedaków, najczęściej imigrantów, którzy innym wyrywają torebki albo walizki itp. To rzeczywiście plaga. Ale ci ludzie w ogromnej większości nie dlatego kradną, że lubią, ale dlatego, że nie mają nawet tych paru rzeczy, które na ich oczach obnoszą inni, albo po prostu nie mają pieniędzy. Stąd trzeba zadać pytanie: właściwie dlaczego nie mieliby ich mieć? To bynajmniej nie jest pochwała kradzieży. Żeby to pokazać, należy zadać owo pytanie inaczej: dlaczego „przybłędy” mają zostać bez szans? Bo niewątpliwie o utrzymanie status quo tu chodzi: mają zostać bez szans, a żeby nie przeszkadzali, otoczy się ich „kordonem sanitarnym”.

Można jednak zrobić coś dużo gorszego. Kiedy to piszę, te same włoskie media donoszą o kobiecie, która swoim samochodem zmiażdżyła nogi scipatore, bo ten poprzednio porwał jej torebkę z telefonem. Człowiek umarł. Informacja o nim: „czterdziestosiedmioletni obywatel Algierii, Said Malkoun, bez stałego miejsca zamieszkania, notowany”. To standardowa formuła, której media używają w takich przypadkach.

Czy gdyby rozwinięto już „kordon sanitarny”, nie doszłoby do tej tragedii? Może nie. Ale to, co ona zrobiła, to nie skutek braku „kordonu sanitarnego”. To powód, dla którego teraz pojawia się pomysł takiego kordonu. W mediach przy okazji relacjonowania podobnych spraw pojawiają się postulaty, że to służby państwowe powinny rozwiązać problem. Odsyłają do „kordonu sanitarnego”. I błędne kółko się zamyka.

„Przybłędy” (które, jeśli chodzi o imigrantów, nazywają się tu elegancko extracomunitari, czyli „pozawspólnotowi” – bo nie są z UE), nawet najlepiej osadzone w systemie, mają szanse z zasady ograniczone, a większość z nich prawie żadne. To oczywiście nie znaczy, że muszą kraść: mogą się na przykład dorobić rozkładanego stolika, z którego będą na ulicy czy plaży sprzedawać zapalniczki, tanią elektronikę, kapelusiki, breloczki, portfeliki itp. Nielegalnie, bo nie wydają paragonów.

Owszem, są też „przybłędy” świetnie osadzone i sytuowane: to na przykład włoskie kolorowe olimpijki i olimpijczycy, którzy zdobywają dla Italii złote medale, są powszechnie uwielbiani i dobrze opłacani, ale i oni włoskiego obywatelstwa łatwo nie dostaną. Zawsze będą przybłędami, zawsze będą nie-stąd. Mają zostać na swoim kontynencie, nawet jeśli ten kontynent to już dawno nie Afryka czy Azja, ale kawał bogatej i zadowolonej z siebie Europy.

Dla sprawiedliwości muszę dodać, że ostatnio w Italii zebrano – z powodzeniem – podpisy pod projektem referendum w sprawie przyznawania włoskiego obywatelstwa. Chodzi o skrócenie z dziesięciu do pięciu lat wymaganego okresu pobytu ciągłego, po którym można wystąpić o obywatelstwo. Trudno przewidzieć wynik i skutki referendum. Obecny rząd jest przeciw.

Miałoby więc pozostać tak, jak jest. Chyba że stanie się coś takiego, iż cała reszta z nas też straci swoje stabilne warunki życia i wszyscy zostaniemy przybłędami w tej dotąd bogatej i zadowolonej z siebie Europie. Mam na myśli rozwiniętą katastrofę klimatyczną, która właśnie się na nas zwala.

Piszę to w połowie września 2024 roku. W tych dniach trafiło nas wszystkich kolejne mocne uderzenie: ogromna dewastująca powódź w południowej Polsce oraz w całej Europie Środkowej i południowo-wschodniej (gdy tekst przechodzi proces redakcyjny, dramatyczna powódź dotyka Hiszpanię – przyp. red.). O tym, co ono mówi politycznie, w ostatniej części tego tekstu.

Na razie wracam do „przybłędów”, zwłaszcza imigrantów i włoskiego „kordonu sanitarnego”. Kto by mianowicie pomyślał, że z polskiej (czy szerzej: ogólnoeuropejskiej) perspektywy to na razie problem egzotyczny, specyficzny dla kraju frontowego, jakim niewątpliwie jest Italia (obok może Grecji i Hiszpanii), pomyliłby się zasadniczo.

Żeby pokazać dlaczego, opowiem moją kilkutygodniową historię „przybłędy” w drodze z Poznania na Sycylię. Przydarzyło mi się w niej sporo rzeczy bardzo barwnych i bardzo niewiarygodnych. Kiedyś opiszę je wszystkie. Tu wybieram tylko te, w których los „przybłędy” pokazuje się jako „polityczny”. Mogę to wyrazić prościej: kluczem mojego wyboru jest słowo, które „przybłęda” słyszy co chwila (albo wprost, albo w czytelnej sugestii) – w wersji włoskiej brzmi ono: vaffanculo (czyli „wypierdalaj”).

O tym, jak zaczęła się polityczna podróż po Europie-przybłędów

Jak zostałem „przybłędą”? Wyjechałem z Poznania samochodem z postanowieniem, by przejechać linię (z grubsza) prostą do południowego brzegu Sycylii. Teoretycznie zajmuje to trzy dni, ale nie miałem zamiaru się spieszyć.

Mój samochód odmówił posłuszeństwa na parkingu autostradowym kilkadziesiąt kilometrów za Berlinem. Skuteczne zwarcie w instalacji, bo po kilku minutach akumulator się rozładował i nie pomagało nic – ani booster, który miałem ze sobą, ani przewody podłączone od sąsiedniego auta. Postanowiłem przespać się w samochodzie. W nocy podjechała i wylegitymowała mnie niemiecka policja autostradowa. To było pierwsze w tej podróży spotkanie z mundurowymi. Nie byli grzeczni ani życzliwi. Żeby mnie sprawdzić, dzwonili nawet do Poznania. Takich spotkań będzie w tej relacji więcej.

Ponieważ na ożywienie samochodu nie było szans, następnego ranka zabrałem bagaż i poprosiłem parkujących obok Polaków, żeby mnie podwieźli na najbliższy dworzec kolejowy. Stamtąd dojechałem do Berlina Hbf.

Ledwo tam dotarłem, po pięciu minutach na peronie, ukradziono mi cały bagaż, w tym telefon. Nie zdążyłem nawet krzyknąć, z przyczyn zdrowotnych nie byłem w stanie gonić złodzieja, a stojący wokoło nie zareagowali. Policja dworcowa powiedziała, że mogę to zgłosić, ale szanse na złapanie złodzieja są żadne, więc odpuściłem. Na szczęście zostały mi dowód osobisty i karta płatnicza. Wkrótce się okazało, że na karcie mam limit 500 złotych dziennie, więc na bieżąco w euro płacić mogłem stosunkowo niewiele. Dopiero po kilku dniach – po kupieniu nowego telefonu – zdalnie zwiększyłem limit.

Tego dnia zostały mi: jedne spodnie, jedne gatki, jedna koszulka, sandały i to, co w kieszeni – czyli to, co ma większość „przybłędów”. Z tym da się przeżyć, ale trzeba wiedzieć jedno: kiedy masz już tylko tyle, emocja skupia się na pilnowaniu tego, co może teraz zdecydować o dalszych twoich losach – czyli dokumentu tożsamości i karty płatniczej. To jak trzymanie się przez tonącego linki, która go łączy z ratownikiem. Trzymamy mocno. Trzymamy też nerwowo. Żeby tylko nie wypadło, żeby nie zginęło, żeby nie ukradli…

Zapewne po takiej przygodzie powinienem wracać do Poznania – ale nie ze mną takie numery… Za długo jeździłem po Europie prawie bez bagażu i z minimum pieniędzy, żeby się zrażać taką sytuacją. Wsiadłem w najbliższy pociąg na południe i pojechałem dalej. Dotarłem do Monachium, a następnie do Salzburga. Ponieważ było bardzo zimno i mocno padało, poszedłem spać na dworcu, na ławce na peronie. Ale w dzisiejszej Europie nic z tego: po półgodzinie stała nade mną ochrona dworca, która kazała mi „wypierdalać” (jak zapowiedziałem, to słowo będzie w mojej opowieści wracało), a ponieważ odmówiłem, po dwudziestu minutach przyjechała policja. Kazali mi wracać do najbliższej stacji w RFN, czyli zgodnie z zasadą: wracasz do tego kraju EU, z którego tu przyjechałeś. Tam na szczęście dospałem do rana.

O tym, jak „przybłędy” podróżują

Rano wróciłem do Monachium, żeby wsiąść w pociąg do Italii. To się tak łatwo mówi: wróciłem do Monachium. Nie miałem pieniędzy na bilet, bo właśnie wyczerpałem wspomniany limit. Poczyniłem wtedy odkrycie, które, jak sądzę, jest szeroko podzielane przez inne „przybłędy”: jeśli nie masz pieniędzy na bilet, nigdy nie jeźdź pociągami lokalnymi, bo konduktorzy, a zwłaszcza konduktorki „już prawie na emeryturze” chodzą po nich czujnie z regularnością wahadła; zaraz cię złapią i wyrzucą. A że pociąg staje co pięć kilometrów, wyrzucą cię szybko. Jeśli chcesz dojechać dalej, wsiadaj do dalekobieżnych IC i rób minę pasażera w pełni na swoim miejscu. Zazwyczaj nawet cię nie zapytają o bilet, a jeśli już, to wyrzucą cię na stosunkowo dalekiej stacji, bo pociąg staje rzadko. Co przejechałeś, to twoje.

Proszę o zrozumienie: nie namawiam do oszukiwania i jeżdżenia na gapę. Mówię tylko, jak to działa, kiedy ktoś nie jest w stanie kupić biletu, a musi się przemieścić dalej, niż doszedłby pieszo. Jeśli „przybłędą” w Europie jest rzeczywiście co piąta osoba, to jest wśród nich sporo pasażerów kolei. Jakoś muszą sobie dawać radę. Przecież imigranci, którzy lądują na południowych wybrzeżach Italii czy Grecji, nie zasuwają stamtąd pieszo do bogatych Niemiec, Skandynawii czy Wielkiej Brytanii. Przestali też chyba jeździć ciężarówkami, w których można się udusić albo zamarznąć, a ponadto dość łatwo je sprawdzić i opróżnić z „nielegałów”. Sądzę, że część z nich wsiada do pociągów.

Oczywiście europejskie koleje czy inne instytucje, z których nielegalnie i bez płacenia korzystają „przybłędy”, nie zgodzą się na rezygnację z należnych im dochodów – czyli z opłat za bilety. Ale i tak ich nie dostaną. Jak łatwo się domyślić, rekompensują to sobie, pobierając dotacje od państw lub opłaty od pozostałych pasażerów, zwiększając cenę biletów. Trzeźwy rozsądek mówi, że musi tak być. Ale właściwie dlaczego?

A gdyby tak się umówić, że w każdym pociągu są miejsca dla osób, których nie stać na bilet? I przekonać pozostałych, że jeśli ich stać, to wstyd korzystać z takich miejsc. I potraktować tych, którzy siądą na tych miejscach, jako pełnoprawnych pasażerów. Oznaczyć miejsca dla nich jako „miejsca dla naszych gości”. I dać im tę samą kawę z rogalikiem, czy co tam w którym ICE dają, którą dostają pasażerowie z biletami. Powinienem oczywiście rozumieć (w sensie, jaki oddaje angielskie realize – to drugie słowo ważne dla mojej opowieści, które będzie wracało), że to utopia, a nie pomysł polityczny, ale nie przyjmuję tego do wiadomości. Bo każda utopia to niedoczytany do końca pomysł polityczny. Ta też. To jest pomysł polityczny – tylko trzeba go doczytać w ramach całości, do której przynależy, i zobaczyć rysujący się w nim cel naszej wspólnej podróży. To właśnie zamierzam tu zaproponować.

Tak więc podróżuję dalej. Wsiadłem we włoski ICE, który bez większych problemów dojechał do Werony, ale za Weroną zepsuł się w szczerym polu. Stał i nie było zapowiedzi, co dalej. Po godzinie wysiadła klimatyzacja, a perspektywa dalszej jazdy oddalała się z każdą chwilą.

Większość pasażerów wysiadła w Weronie. Ci, którzy jak ja jechali do Wenecji, pogodzeni z losem pokornie czekali. Ale nie ja – był wieczór, byłem głodny, więc poszedłem do kierownika pociągu z prośbą, żeby mnie wypuścił. Znam tamte okolice, poradziłbym sobie. Niestety, jak powiedział, zgodnie z procedurami, nie wolno mu wypuszczać pasażerów poza stacjami. Odpowiadam spontanicznie: to dostanę tu ataku klaustrofobii i się uduszę. Kierownik gdzieś namiętnie telefonuje. Po dwudziestu minutach pod pociąg podjeżdża karetka, kierownik otwiera, ratownicy prosto do mnie. Wywiad: „Objawy klaustrofobii? Duszności?”. Potwierdziłem w nadziei na wydostanie się z tego przeklętego pociągu. Ratownicy załadowali mnie na nosze i na sygnale pojechaliśmy na SOR do Bolonii. Tam – jak na każdym SOR-ze – godzina czekania, po czym triaż. Zmęczony i nerwowy doktor pyta, o co chodzi. Mówię mu szczerze, na co on krzyczy do ratowników: gdzie macie oczy idioci, kogo mi tu przywieźliście! A do mnie: vaffanculo.

Wyszedłem i poszedłem na kolację. Tego dnia pozbyłem się moich dotychczasowych ograniczonych wyobrażeń o tym, co jest możliwe albo niemożliwe, kiedy ktoś jest głodny i zdeterminowany, a ponadto nie przyjmuje do wiadomości ustalonego porządku tego świata. Możliwe jest wszystko. Nawet dowóz na kolację karetką pogotowia na sygnale.

Następnego dnia dojechałem pociągiem wzdłuż wybrzeża adriatyckiego do Pescary. Musiałem stamtąd przemieścić się na drugą stronę półwyspu. Wsiadłem w pociąg do Sulmony, miasta w Abruzzach, na grzbiecie półwyspu, między Pescarą a Neapolem. Nie przewidziałem jednak, że linia kolejowa do Neapolu jest tam przerwana. Kiedy się o tym przekonałem, ostatni pociąg powrotny do Pescary właśnie odjechał.

Siedzę wobec tego na stacji w Sulmonie. Podchodzi kobieta – ewidentnie z klasy średniej – która przyjechała samochodem po syna. „Czy potrzebuję pomocy?”. Mówię co i jak. Zadzwoni po pomoc. Teraz musi odwieźć syna, ale solennie przyrzeka, że po mnie wróci i podwiezie mnie gdzieś dalej. Dzwoni i odjeżdża – bezpowrotnie. Po dwudziestu minutach przyjeżdżają karabinierzy – to ich wezwała mi na pomoc. To standardowy pomysł na uporanie się z „przybłędą”. „Co tu robię?”. Mówię co i jak. Karabinierka: „Nie możesz tu siedzieć. To stacja Ferrovie Statali”. Podobnie jak wszystkie służby, wobec takich jak ja przechodzą od razu na „ty”, a Ferrovie Statali (czyli włoskie Koleje Państwowe) traktują jak swoją świętą i nienaruszalną własność. Nie pomagają tłumaczenia, że jestem ich pasażerem, a najbliższy pociąg mam rano. Nadal patrzy z dezaprobatą, ale z kolegą (który podał mi butelkę wody) odjeżdżają. Jednym słowem vaffanculo… Znalazłem ławkę poza stacją i tam dospałem do rana.

Ta para karabinierów stanowi doskonały przykład stosunku wszelkiego rodzaju służb do „przybłędów”. Gdy zwracają się do ciebie na „ty”, jesteś z miejsca i z zasady podejrzany. To działa tak: służby zauważają przybłędę, czyli kogoś nieregularnego. Nieregularny to znaczy poza porządkiem. A służby są od dbania o porządek. Osoba poza porządkiem jest niepożądana, nadto może być groźna. Trzeba z nią zrobić porządek – zatem: vaffanculo.

O tym, jak „przybłędy” tworzą sobie i innym warunki do życia

Postanowiłem jeszcze jeden dzień zostać w Abruzzach. Pojechałem do miasteczka Popoli – miejscowości około 5000 mieszkańców, z czego dość znaczna część to północni Afrykanie, głównie Tunezyjczycy. Jest tam restauracja, pamiętająca lata dawnej świetności. Wystrój z lat pięćdziesiątych poprzedniego stulecia albo nawet przedwojenny. Obecnie prowadzą ją młodzi Tunezyjczycy, korzystający z potraw dużej włoskiej sieciówki. Wszedłem tam nie głównym, ale bocznym wejściem. Dwóch młodych Tunezyjczyków zaproponowało mi wypisane ręcznie na kartce dwie potrawy i wybór sałatek. Wtedy zorientowałem się, że to „jemioła” – tych dwu pracowników głównej restauracji zrobiło sobie w osobnej salce pod jej bokiem własny mały biznes. Podziękowałem i poszedłem do głównej części, gdzie wybór był większy i tańszy. Ci dwaj byli bardzo zawiedzeni.

Wspominam o tym, ponieważ to świetny przykład, jak radzą sobie północnoafrykańscy imigranci w Italii. Miasteczko Popoli nieco podupadło. Może zostało wyssane z ludzi i dawnej świetności przez pobliski biznes turystyczno-plażowy wybrzeża adriatyckiego? Do pustych domów wprowadzili się imigranci – zapewne na zasadzie taniego wynajmu. Ale bardzo szybko zrozumieli, że można zarabiać na dawnej kulturze tego miejsca. Trzeba ich podziwiać, także tych od jemioły. Każdy chce żyć, a Italia, jak prawie cała Europa, to nie świat dla ubogich.

To właśnie przykład polityczny. Wiele jest negatywnych opinii o problemie imigracji i imigrantów w Europie – albo szerzej ludzi niezakorzenionych i pozbawionych perspektyw i szans na lepsze życie, czyli „przybłędów”. Ci Tunezyjczycy to dowód, jak szybko tacy rozumieją, gdzie są, asymilują miejscową kulturę – także podupadłą, jak w małym Popoli – i tworzą sobie i innym warunki do życia.

Jak napisałem na wstępie, wszędzie jest mnóstwo ludzi w podobnej sytuacji – nie tylko imigrantów, ale młodych miejscowych (na przykład młodych Polaków) bez stabilnej pracy, bez perspektyw na własne mieszkanie, ostro wkurzonych na złodziejskie państwo i na polityków, którzy nie dają im żadnych szans. Pytanie do socjologów, czym ich doświadczenie różni się od doświadczenia Tunezyjczyków z Popoli, którzy odnaleźli się tam bardzo szybko, żyją, ożywiają to miasteczko i pomagają swojemu nowemu krajowi w osiągnięciu europejskiego sukcesu? Pewnie tym, że nigdy nie wyrzuciło ich na inny brzeg, jak tamtych – i w związku z tym świat, w którym żyją, widzą jako równocześnie znany i wrogi. Tamci z Tunezji – a obok nich także osoby z Libii, Etiopii, Sudanu, Erytrei, Somalii i tylu innych krajów, z których trzeba uciekać – inaczej: znaleźli się w świecie dotąd sobie nieznanym, ale ponieważ nie uznali go za wrogi, szybko złapali jego rytm i ukryte w nim szanse. Żyją tu i funkcjonują, a przynajmniej są w stanie wyżyć. Ich nowy kraj chętnie skorzysta z ich twórczych możliwości, choć z przyznaniem im obywatelstwa – a to znaczy równych praw – się nie pospieszy.

Ale to już coś. Pisząc ten tekst, czytam informację, że w Warszawie przybywa ludzi „dotkniętych kryzysem bezdomności”. Dalej czytam o markowaniu działań pomocowych przez bogatą, europejską stolicę. I mam ochotę zawołać: zacznijcie myśleć! Pokażcie młodym ludziom bez perspektyw, co mogą zrobić.

Tytułem pointy zacytuję w tym miejscu mojego dalekiego kuzyna. Jako dziecko, w krępującej dla niego sytuacji, na narzekania babci, która musiała go myć, zawołał: „Babcia, mniej gadać, więcej robić!”. Dedykuję jego słowa wspomnianym wyżej decydentom. Mniej gadać, więcej robić. Ten świat nie jest przegrany i ci ludzie nie są przegrani – tylko trzeba patrzeć, myśleć i więcej robić. To bardzo poważny wniosek polityczny.