Nieuchwytność

W listopadzie 1974 roku w niewykończonych jeszcze, surowych wnętrzach Zamku Królewskiego w Warszawie otwarto dużą, indywidualną wystawę Władysława Hasiora. Odbyła się ona w ramach krakowskiej „Panoramy XXX-lecia” (Kraków przez dwa tygodnie prezentował w stolicy swój dorobek kulturalny) i szybko uznana została za jedno z najważniejszych wydarzeń tych obchodów. Artysta miał już wówczas ugruntowaną pozycję w świecie sztuki, potwierdzoną udanymi realizacjami pomnikowymi (między innymi „Prometeusz Rozstrzelany” i „Żelazne organy”), licznymi wystawami krajowymi (ekspozycję warszawską poprzedziły głośne prezentacje prac w Muzeum Architektury we Wrocławiu, w galerii BWA w Łodzi czy wreszcie w Pawilonie Wystawowym BWA w Krakowie) i sukcesami zagranicznymi (wystawa w Moderna Museet w Sztokholmie, udział w XXXV Biennale Sztuki w Wenecji i w XI Biennale w São Paulo, a także realizacje rzeźbiarskie w Urugwaju, Danii czy Szwecji). W latach siedemdziesiątych Hasior był nie tylko znanym, ale i najczęściej filmowanym artystą w kraju – stał się bohaterem filmów dokumentalnych, kronik telewizyjnych, reportaży i programów publicystycznych (w tym słynnego „Sam na sam”, w którym odpierał ataki prowadzącego i oburzonych widzów). Można zatem przypuszczać, że o artyście słyszeli także ci, którzy nie mieli okazji zapoznać się z jego twórczością.

Swoimi projektami budził z jednej strony zachwyt i uwielbienie, z drugiej zaś niechęć i dezaprobatę. Jedno jest pewne – prace zakopiańskiego rzeźbiarza nie pozostawiały nikogo obojętnym. Ekspozycja prac Hasiora w murach odbudowanego Zamku Królewskiego była tego potwierdzeniem. W samym tylko wernisażu wzięło udział około tysiąca osób. „Popularność, jaką osiągnęła wystawa twórczości Władysława Hasiora na Zamku Warszawskim nie ma absolutnie precedensu w dziejach polskiej sztuki całego XX wieku” – pisał w „Kulturze” Maciej Gutowski. „Na tej wystawie tłok był taki, jak to się rzadko na wystawach plastyki zdarza” – odnotowano z kolei w grudniowym „Zwierciadle”. Ceglane, nieotynkowane ściany i wysokie sklepienia Sali Senatorskiej okazały się doskonałym tłem dla monumentalnych sztandarów, metaforycznych asamblaży oraz ironicznych rzeźb, rozświetlanych płomieniami palących się świec. Przygotowana z dużym rozmachem ekspozycja była kolejną manifestacją inscenizacyjnego zmysłu artysty (objawiającego się już wcześniej podczas wernisaży oraz uroczystości odsłonięcia rzeźb i pomników), a także wyrazem myślenia o sztuce w kategoriach dzieła totalnego.

Wystawa „Hasior. Trwałość przeżycia”, prezentowana obecnie na Zamku Królewskim w Warszawie w ramach obchodów jubileuszu pięćdziesięciolecia odbudowy obiektu, jest świadomym nawiązaniem do głośnej ekspozycji sprzed półwiecza. Choć pracom Hasiora przydzielono tym razem zgoła odmienną przestrzeń – wystawa mieści się w Bibliotece Królewskiej – można odnieść wrażenie, że organizatorom zależało na uruchomieniu wrażeń podobnych do tych, jakie towarzyszyły odbiorcom wystawy z 1974 roku: surowości, monumentalności, dramatyczności. Kuratorzy Katarzyna Rogalska i Jacek Chromy oraz projektująca scenografię Marta Kuliga stanęli przed trudnym zadaniem, bowiem największy opór pracom Hasiora stawia właśnie przestrzeń – zdobione złotem, łukami i kolumnami zamkowe wnętrza. Tę architektoniczną dekoracyjność postanowiono zneutralizować dużymi metalowymi kratami – to na nich umieszczono większą część eksponatów. Elementy konstrukcyjne podzieliły przestrzeń wystawy na kilka tematycznych części, w których widz może poruszać się w dowolny sposób. Ten zabieg nie wyeliminował jednak kłopotliwego dysonansu między estetyką sali wystawowej a estetyką prezentowanych dzieł. Eklektyczna i wieloelementowa struktura prac Hasiora domaga się bardziej stonowanego tła dla uważnej ich kontemplacji. Tutaj zaś w wielu przypadkach obiekty muszą konkurować zarówno z rozpraszającymi uwagę kratami, jak i z fragmentami zastanej przestrzeni: złotymi zdobieniami ścian, masywnymi pilastrami czy wreszcie z tworzącą szachownicę podłogą (niektóre prace zostały wręcz wciśnięte w puste miejsca między elementami architektonicznymi).

Rekompensatę stanowi możliwość indywidualnego wsłuchania się w opowieści poświęcone poszczególnym częściom wystawy – każda osoba zwiedzająca otrzymuje audioprzewodnik, który pomaga odnaleźć się w krętym labiryncie, jaki tworzą wyznaczone przez kuratorów ścieżki zwiedzania. Obok głosu głównego narratora (jest nim Artur Romański z Teatru Animacji w Poznaniu) funkcję przewodnika przejmuje sam Hasior, którego głos również możemy usłyszeć w słuchawkach. Przywołane w audioprzewodniku wypowiedzi artysty nie tylko doskonale korespondują z najważniejszymi motywami jego twórczości, ale zaświadczają też o umiejętności budowania przemyślanej i intrygującej narracji na temat własnej sztuki.

Powrót prac Hasiora na Zamek Królewski bez wątpienia odczytywać należy jako gest uznania dla twórczości rzeźbiarza, który pod koniec życia mierzył się z dużą falą krytyki i zmuszony był odpierać nieustanne oskarżenia o oportunizm w relacjach z komunistycznym reżimem. Dopiero upływ czasu, a także dwie duże wystawy monograficzne (w 2005 roku w Warszawie i w 2014 roku w Krakowie) spowodowały, że o Hasiorze ponownie zaczęto myśleć oraz pisać w kontekście nowatorstwa i estetyki jego sztuki, dostrzeżono także pomijane wcześniej obszary jego działalności artystycznej. Istotną część dorobku Hasiora stanowią bowiem dzieła wykraczające poza twórczość galeryjną i pomnikową – akcje efemeryczne, projekty partycypacyjne i scenograficzne czy wreszcie „Notatnik fotograficzny”, który stanowił nie tylko unikalną kolekcję przeźroczy, ale też pretekst do spotkań z publicznością odbywających się pod szyldem „Kina” w zakopiańskiej galerii artysty.

Wystawa „Hasior. Trwałość przeżycia” prezentuje imponującą, bo liczącą blisko dziewięćdziesiąt eksponatów kolekcję prac artysty. Pochodzą one zarówno ze zbiorów muzealnych, jak i prywatnych. Ekspozycję podzielono na dziewięć części skoncentrowanych na wybranych tematach: 1. okresie edukacji i formowania się języka plastycznego (nieco dziwi umieszczenie w tym kręgu szkiców do pomnika w Koszalinie); 2. wątkach martyrologicznych; 3. motywach biblijnych i sakralnych; 4. rzeźbach wyrywanych z ziemi; 5. emblematach codzienności i współczesnych kodach kulturowych; 6. obrazach kobiet i kobiecości; 7. wizerunku medialnym (przywołanie programu telewizyjnego „Sam na sam” z udziałem Hasiora); 8. pracach o charakterze autorefleksyjnym; 9. koncepcji pomnika „Żelazne Organy” (o jego idei przypomina wideo Zbigniewa Rogalskiego z muzyką Dominika Strycharskiego).

Wśród eksponowanych prac dominują asamblaże i sztandary, reprezentujące różne okresy twórczości artysty. Są to wczesne obiekty z pierwszej połowy lat sześćdziesiątych (między innymi „Autoportret”, „Rozstrzelanym”, „Fragment bohatera”, „Judasz” czy „Monte Cassino”), prace z przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych będące wyrazem najwyższej aktywności Hasiora („Czarne wodospady”, „Wyszywanie charakteru”, „Sztandar Błękitnej Nadziei”, „Sztandar Namiestnika” czy „Sztandar Baranka Wielkanocnego”), wreszcie dojrzałe dzieła z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych („Dzieciom Zamojszczyzny”, „Kapliczka błękitnej nadziei”, „Ofelia z białego Dunajca”, „Upadek Anioła”, „Dama z łasiczką” czy „Autoportret z chandrą”). Niektóre z eksponatów, takie jak „Jezioro Genezaret”, „Boże Narodzenie”, „Muszka martwa czy żywa zawsze jest szczęśliwa”, „Niobe z czarnego pożaru” i „Sztandar namiestnika”, prezentowane były także podczas wystawy w 1974 roku, co nadaje im status łącznika między dwoma wydarzeniami.

Warto zaznaczyć, że aranżacja ekspozycji sprzed pięćdziesięciu lat, którą obecna wystawa przywołuje także za pośrednictwem dokumentacji fotograficznej, była dziełem samego Hasiora. Samodzielne komponowanie przestrzeni ekspozycyjnych i kreowanie aury wernisażu było stałą praktyką artysty. Na widza starał się oddziaływać w sposób totalny, aktywizując różne jego zmysły, toteż pokazom często towarzyszyła odpowiednio dobrana oprawa dźwiękowa.