Wkurzona artystka

Na wystawę Pauli Rego udałam się trochę z przypadku podczas wizyty w Stambule. Planując wyjazd, miałam bowiem nadzieję, że zapowiadane na wiosnę 2023 roku otwarcie nowego budynku muzeum Istanbul Modern zbiegnie się w czasie z moim pobytem. Tak się jednak nie stało – gmach został udostępniony publiczności dopiero 4 maja bieżącego roku, choć w pierwotnych planach miało się to wydarzyć już przy okazji zeszłorocznego Biennale w Stambule. Obiekt zaprojektowany przez Renzo Piano ma realizować krajowe ambicje posiadania drugiego Centre Pompidou, podkreślając tym samym istotność pierwszego tureckiego muzeum sztuki nowoczesnej i współczesnej (istniejącego od 2004 roku). Jest to o tyle istotne, że w 2019 roku w Eskisehir – mieście oddalonym o cztery godziny drogi od Stambułu – otwarto konkurencyjne Odunpazari Modern Museum, gdzie na wystawie inaugurującej pojawiła się jedna szczególnie kontrowersyjna praca. Autorem namalowanej na płótnie litery waw z arabskiego alfabetu okazał się Recep Tayyip Erdogan. Wywołało to słuszne głosy sprzeciwu osób związanych ze środowiskiem sztuki – włączenie obrazu do kolekcji muzeum tylko dlatego, że namalował go publicznie turecki prezydent (jako „kamień węgielny pod budowę”), jest gestem czysto politycznym i trudnym do wytłumaczenia.

Dlatego tak ważny jest, dominujący w instytucjonalnym świecie tureckim, model partnerstwa publiczno-prywatnego. Choć organizatorem Istanbul Modern jest rząd, prowadzi ją kilka fundacji, a na kolekcję składają się prywatni kolekcjonerzy i filantropi. Głównym sponsorem powołania muzeum była rodzina Eczacıbaşı, właściciele jednego z największych holdingów przemysłowych w Turcji, zaangażowanego w szereg inwestycji – od sportu po edukację i sztukę.

Wśród instytucji goszczących ubiegłoroczne Biennale w Stambule – funkcjonujące od 1987 roku, a kuratorowane przez światowe gwiazdy świata sztuki – było Muzeum Pera, jedna z odważniejszych tureckich instytucji sztuki. To właśnie tutaj w 2016 roku, po nieudanej próbie zamachu stanu, kiedy panowała artystyczna zmowa milczenia na tematy polityczne, otwarto wystawę o historii malowania aktów w Turcji. Była to ekspozycja o tyle ważna, że akt w tureckim – teoretycznie laickim – społeczeństwie jest kwestią drażliwą, ponieważ wiele osób przychyla się do islamskiego nakazu zasłaniania ciała przez kobiety. Tym bardziej, że u władzy w Turcji jest przecież partia islamistyczna. Muzeum Pera to jednak instytucja prywatna, powołana w 2005 roku przez Fundację Suny i İnana Kıraç, kolejnej znaczącej rodziny inwestorów.

Podczas mojej wizyty w Stambule na ścianach Muzeum Pera wisiała wystawa Pauli Rego – portugalskiej artystki, która zmarła w czerwcu ubiegłego roku. Wyjątkowa ekspozycja w wyjątkowym miejscu. Poprzednia monograficzna wystawa Rego była zorganizowana w Tate Britain na rok przed jej śmiercią. Została jednak przyjęta dość krytycznie, gdyż kuratorom zarzucano brak zrozumienia i należnego szacunku dla twórczości artystki, która znalazła się w Londynie w latach 50. XX wieku jako uchodźczyni. Wystawa w Stambule, kuratorowana przez Alistair Hicks, nosi tytuł „The Story of Stories”. Nie są to jednak baśnie, ale historia ucieczki od terroru, dyktatorskiego reżimu i patriarchalnej władzy Antonia de Oliveiry Salazara. Rego dedykowała swoją sztukę wolności kobiet – figuratywne malarstwo portugalskiej artystki opowiada przede wszystkim o kobiecym oporze, jako że sama mówiła, iż jej „ulubione tematy to gra o władzę i hierarchie”. To sztuka silnie autobiograficzna.

W głównej sali powieszono cykl obrazów „Opera”, którym towarzyszy opowieść o tym, jak artystka dowiedziała się, że jest w ciąży. Zadzwoniła do rodziców, a jej ojciec wsiadł w samochód i przejechał dwa tysiące kilometrów, aby wesprzeć ją i zabrać do domu. Jadąc autem, słuchali oper, zatrzymywali się w hotelach i restauracjach. Uczucie wolności, towarzyszące jej w tych kilku dniach podróży w latach 80., Rego wymalowała na wielkoformatowych płótnach, nie posługując się jednak wizerunkami ludzi. Zamiast tego stworzyła uniwersum zwierzęco-ludzkich hybryd, zestawionych w kolażowej formie, nakładających się na siebie, popowych, komiksowych. Podobną techniką wykonana została tkanina z 1964 roku, „The Battle of Alcácer-Quibir”. Te prace nasuwają słuszne skojarzenia z twórczością Małgorzaty Mirgi-Tas. Obie artystki łączy silne zakorzenienie w kulturach, w których opowiadanie historii jest ważnym dziedzictwem, a rolę strażniczek tych opowieści powierza się młodym kobietom. Warto zwrócić tu uwagę na fakt, iż sama Rego opowiadała, że jeszcze w latach 60., kiedy rozpoczynała studia artystyczne, nie traktowano udziału kobiet w świecie sztuki poważnie. Odmawiano im możliwości narracyjnego tworzenia, próbując zablokować ten obszar wyłącznie na użytek mężczyzn. Opowiadanie historii może więc stanowić również rodzaj kobiecego buntu, a seria obrazów pokazywana na najwyższym piętrze Muzeum Pera jest dowodem na zwycięstwo opowieści nad reżimem ograniczenia narracji.

Trudno określić, gdzie u Rego kończy się autobiografizm, a zaczyna wyobraźnia. Na pewno jednak doświadczenie dorastania w reżimie i religijnej opresji uruchomiło świat jej radykalnych wizji – strasznych, choć jednocześnie pociągających. Chyba jej najbardziej przejmującą pracą jest obraz „Oratorium” z serii „The Foundling Closet”. To szafa z otwartym dwojgiem drzwi, przypominająca swym układem tryptyk. Dzieło pochodzi z 2008 roku i zostało oparte na historii szpitala Foundling, siedziby pierwszej w Wielkiej Brytanii organizacji charytatywnej na rzecz dzieci, założonej w 1739 roku przez Thomasa Corama. Widać tu wyraźną korespondencję z wcześniejszą pracą Rego, „Krucjatą dziecięcą” – serią rysunków ukazujących cierpienie dzieci. „Oratorium” wydaje się w tym zestawieniu komentarzem na temat tego, w jaki sposób społeczeństwo zaczęło obchodzić się ze swoimi problemami. Szafę można zamknąć i ukryć w niej sceny opresji: wizerunek kobiety, która rodzi w bólach, zwracając twarz w stronę księżyca, czy obraz kobiety gwałconej, która stara się bronić przed swoim oprawcą. W jednym miejscu widzimy dziecko, które wisi głową w dół, trzymane za piętę, w innym jest ono wrzucane do studni wraz z wiadrem z wodą. W środku tryptyku znajduje się kukiełkowy teatrzyk z dziećmi i siostrami-opiekunkami – czysta wizja okrucieństwa. Przed tym obiektem publiczność wystawy zatrzymywała się na długo.

Kobiety siedzą na podłodze z rozłożonymi nogami. Dziewczynka zakłada psu kolczatkę, inna przewraca go na plecy. Każdy właściciel psa wie, że kiedy ten kładzie się na plecach i pokazuje brzuch, daje sygnał bezbronności oraz podległości. W 1994 roku Rego rozpoczęła pracę nad serią obrazów „Dog Woman”, konsekwentnie zgłębiając pytanie, dlaczego kobiety są jak psy: „Dlaczego czasem są niewidoczne, czasem wyją do księżyca, a jeszcze innym razem są uległe?”.