Pokolenie Z jest zmęczone Smoleńskiem

„Smoleńsk Late Night Show” to debiut reżyserski Jakuba Zalasy (współlaureata, wraz z Werą Makowskx, Nagrody Debiut TR 2021) na scenie instytucjonalnej. Wybór Smoleńska jako motywu przewodniego okazał się sprytnym chwytem marketingowym. W prasie prawicowej wrze – twórców oskarża się o „zbydlęcenie” (Sylwia Krasnodębska w „Gazecie Polskiej Codziennie”) i marnotrawstwo środków publicznych, co w retoryce przedstawicieli i przedstawicielek tej opcji politycznej nie jest niczym nowym. Ich wypowiedzi krytyczne korzystają z wyrażeń charakterystycznych dla mowy nienawiści, której mechanizmy i koszty emocjonalne są omawiane w przedstawieniu. Recenzje, zarówno te publikowane w periodykach identyfikowanych jako lewicowe czy prawicowe, jak i w niezależnych czasopismach kulturalnych, są bardzo do siebie podobne na poziomie opisu fabuły, dramaturgii, konstruowania postaci i gry aktorskiej; różnią się jedynie ocenami formułowanymi przez ich autorki i autorów. Czy nie powinniśmy dzisiaj zastanowić się, jak pogodzić się ze stratą, której jako zbiorowość doświadczyliśmy przed kilkunastu laty? Czy możemy już pozwolić sobie na odrobinę dystansu? Może nadszedł odpowiedni moment, by zacząć rozmawiać o rzeczach, które we współczesnej Polsce mają istotniejsze znaczenie? Z katastrofy smoleńskiej twórcy nie robią sobie „beki”, a przecież mogliby – sugerują to losy wizerunku Jana Pawła II, który dla pokolenia Z jest raczej memem, a nie świętym Kościoła katolickiego; zresztą powszechne zjawisko memizacji, czyli przekuwania jakiejś trudności czy absurdalnej sytuacji w śmieszny obrazek, to przykład nietypowego przepracowywania traumy. Ale Zalasa i Pacześniak stwierdzają, że właściwie nie ma już o czym mówić. Nie bawią się w teorie spiskowe i resentymenty. Skupiają się na jednostkowych historiach, podkreślając przy tym, że bardziej zajmuje ich przyszłość niż przeszłość.

Na scenie co jakiś czas pojawia się Człowiek-Orzeł (Damian Sosnowski). To artysta konceptualny, który nie rozumie sztuki, jaką tworzy. Jego półludzka i półzwierzęca tożsamość to z jednej strony subtelna drwina z godła narodowego, z drugiej uosobienie popkulturowych wyobrażeń o perspektywie posthumanistycznej. W scenie finałowej w dość zawoalowany i niezgrabny sposób prezentuje swoje ostatnie dzieło:

Kilka ostatnich miesięcy spędziłem na Mazurach, żyjąc w lesie, żywiąc się pokrzywą, liśćmi i syropem z młodych szyszek, obserwując ptaki. To, co tam zobaczyłem, jest trudne do opisania, wymyka się jakoś; i obraz, który państwo zobaczą, też właściwie pozwala się temu wymknąć, właściwie jest daleki od sedna.

Chwilę później na ekranie ukazane zostają dwa orły w czasie godów, spadające w połączeniu podczas miłosnego aktu. To piękny film przyrodniczy, który przedstawia żywe istoty – ptaki, nie symbole.

„Smoleńsk Late Night Show” nie jest arcydziełem – spektakl jest momentami przegadany, brakuje mu też płynności podczas przejścia pomiędzy pierwszą częścią (rozrywkową) a dalszymi sekwencjami. Niemniej uważam, że to bardzo dojrzały debiut – nie tylko Zalasy, ale też Cwalińskiego i Bednarek. Rola Cwalińskiego nie jest w spektaklu jedyną wyróżniającą się kreacją aktorską. Mam poczucie, że zespół w pełni zaufał wizji młodych twórców, będących jeszcze studentami krakowskiej AST. Twórcom i twórczyniom gratuluję, a równocześnie sama utożsamiam się z sugerowanym przez nich, niemym postulatem – także jestem zmęczona ciągłym rozpamiętywaniem minionych klęsk i katastrof.

Po zakończeniu prac nad recenzją wybrałam się do Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski. Choć moim celem było znajdujące się w budynku galerii niewielkie kino studyjne, moją uwagę zwróciła przekrojowa wystawa Jana Bortkiewicza (rocznik ’45) zatytułowana „Prognoza pogody”. Fotografie i instalacje – liche i proste – miały, jak zrozumiałam, poznając ich tytuły i opisy, obnażyć mankamenty zmieniających się systemów politycznych w Polsce. Wiele prezentowanych prac miało wymowę antykomunistyczną, a rzekomo także „antykapitalistyczną” (tym określeniem oddana została ewidentnie antyeuropejska postawa twórcy). W jednej z sal znalazły się dzieła nawiązujące do katastrofy smoleńskiej. Była wśród nich fotografia na druku solwentowym z 2010 roku, przedstawiająca dwie niezgrabnie sklejone płyty. Na górnej umieszczono cytat z T.S. Eliota „Najokrutniejszy miesiąc to kwiecień”, a na dolnej powiększone cyfry „10.04.2010”. Kolejna fotografia – zatytułowana „Brzoza” – ukazała drzewo na czarnym tle z fragmentem pnia pomalowanym na czerwono, co w sposób nazbyt oczywisty upodobniło je do flagi narodowej. Ostatnie zdjęcie, „Smoleńsk” z 2012 roku, przedstawiało mężczyznę niosącego czarną walizkę. Jego twarz jest zamazana, krajobraz spowity jest mgłą, a w oddali widać wrak samolotu.

Przypadek sprawił, że niemal równolegle obcowałam z podejściem dwóch pokoleń artystów do tematu Smoleńska. I wyraźnie zobaczyłam to, co spodziewane: dychotomię poglądów i postaw. W Teatrze Nowym w Łodzi młodzi twórcy komunikują potrzebę pójścia dalej, zaś fotografie Bortkiewicza podsycają wrażenie straty i wskrzeszają związaną z nim traumę. Znaczące jest tu także umocowanie w publicznym polu kultury: podczas gdy „młodzi”, „rozpoczynający karierę” dostają „możliwość” i szansę w ramach projektu patronackiego (a więc niejako na kredyt), twórczość konserwatywnego artysty politycznego jest upowszechniana (wystawa monograficzna) i promowana przez jedną z największych narodowych galerii sztuki. Dopóki układ sił się nie zmieni, nie ma szans na wykonanie kolejnego kroku, którego domagają się twórcy „Smoleńsk Late Night Show”.