O czynieniu dobra (i zła)

Pierwsza adaptacja filmowa powieści (pierwotnie pisanej zresztą jako scenariusz) Tadeusza Dołęgi-Mostowicza została zrealizowana zaraz po jej opublikowaniu w roku 1937, jednak miejsce „Znachora” w kanonie polskiej kultury popularnej ugruntował i potwierdził dopiero film w reżyserii Jerzego Hoffmana z 1982 roku. Klasyczny melodramat ze wzruszającym, szczęśliwym finałem świetnie nadawał się do ekranizacji. Najmocniejszym punktem adaptacji Hoffmana wydaje się rola Jerzego Bińczyckiego, subtelnie, ale też przenikliwie kreującego postać profesora Wilczura/Antoniego Kosiby. W zrealizowanym przez Jakuba Roszkowskiego w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego spektaklu, wykorzystującym inspiracje pochodzące z tej prozy i filmu, tytułowa postać, grana przez Macieja Jackowskiego, zyskuje jeszcze wyraźniej zaznaczony rys apostolski – tytułowy znachor to nawrócony grzesznik, który czyni dobro dla jego czynienia – nie dla pieniędzy, uznania czy własnego odkupienia. Kosiba działa wśród ksenofobicznej, zabobonnej i nietolerancyjnej społeczności. Czy jego obecność we wsi pomoże uzdrowić tamtą społeczność albo chociaż przyczyni się do poprawy jej stanu? Adaptując „Znachora”, Roszkowski prezentuje powszechnie znane wątki i umieszcza je w popkulturowej – satyrycznej i musicalowej – konwencji. Pytania, które prowokuje i z którymi pozostawia widzów, wydają się ciekawsze od samego przedstawienia.

Wilczur na świeczniku

Jest rok 1922. Profesor, ubrany w złoty garnitur, przeprowadza operację serca w otoczeniu ekipy medyków w galowych strojach, manifestacyjnie wykonując przy tym chirurgiczne gesty. Operowany to przystojny młody mężczyzna w złotych bokserkach, który przypomina Rocky’ego z musicalu „The Rocky Horror Picture Show” Jima Sharmana z 1975 roku. Personel rozmawia przyciszonymi głosami, w których wyczuwalne są pewność, zdecydowanie i spokój. Uniesione dłonie sygnalizują nie tylko gotowość do operacji, ale sugerują też otwartość oraz przypominają gest błogosławieństwa. Informacja o sukcesie zespołu wyzwala euforię jego członków. Rozbrzmiewa „Gonna Make You Sweat (Everybody Dance Now)” C+C Music Factory – przebój początku lat 90. – a sala operacyjna zamienia się, zgodnie z konwencją musicalu, w taneczny parkiet.

Scenografia wprowadzająca kolejne miejsca akcji wjeżdża na scenę na platformach, dzięki czemu w mgnieniu oka przenosimy się ze szpitala do mieszkania Wilczura, do baru i na ulicę, żeby w końcu znaleźć się we wsi, gdzie pozbawiony wszystkich wspomnień bohater staje się Antonim Kosibą. Jego transformacja w spektaklu przedstawiona jest w skrócie z pominięciem wątku amnezji. Nie oglądamy dramatu człowieka, który stracił pamięć, lecz osoby w mgnieniu oka pozbawionej własnej tożsamości.

Przez cały czas trwania przedstawienia mamy dostęp do świata elity, do której przynależał Wilczur. Jego reprezentantami są Hrabia (w tej roli świetny Wojciech Skibiński, w otwierającej sekwencji grający też drugiego chirurga i przeszłego dyrektora kardiologicznej kliniki im. Wilczura) i syn Hrabiego, Leszek (Mateusz Bieryt / Adam Wietrzyński), który w przyszłości przejąć ma rodzinny interes. Kiedy młody mężczyzna stara zbliżyć się do sklepikarki Marysi (Katarzyna Zawiślak-Dolny / Alina Szczegielniak), domaga się od ojca możliwości podjęcia „prawdziwej pracy”, co służyć ma tworzeniu jego wizerunku. Podobną funkcję pełnią: ekspozycja nagiego torsu Leszka, jego ekstrawagancki różowy garnitur i motocykl, na którym – w iście hollywoodzkim stylu, zatrzymani w wolnościowej pozie – rozbiją się młodzi kochankowie. Ich miłość, w filmie Hoffmana stanowiąca główny wątek melodramatyczny, w przedstawieniu Roszkowskiego jawi się niczym kpina, rodzaj niedojrzałej mrzonki, co potwierdzać może wspólne śpiewanie przez Leszka i Marysię utworu „Somethin’ Stupid” z repertuaru Franka Sinatry.

Obcy

Antoni Kosiba niczym Chrystus udziela potrzebującym pomocy medycznej, nie dbając o pieniądze i honory, czym wzbudza zdziwienie nierozumiejących tego mieszkańców wsi. Po odarciu ze złotego garnituru przywdziewa pastelowy dres. Rabunkowi wykwintnego stroju towarzyszy piosenka śpiewana przez prostytutkę, która wytyka mu impotencję – „bad guy” Billie Eilish. Czy jej tekst sugeruje, że doświadczenie będące udziałem Wilczura jest pokutą za grzech pychy i zaniedbanie rodziny? A może odnosi się raczej do dwóch pijaków, którzy wzbudzają w lekarzu poczucie winy i każą mu utopić własne nieszczęście w alkoholu? Upojenie sugeruje przyczynę dokonanej zmiany, prowadzącej do utraty kontaktu Wilczura z jego wcześniejszą tożsamością.

Kosibę przygarnia wdowa (Lidia Bogaczówna / Anna Tomaszewska), ucharakteryzowana na postać graną w filmie przez Bożenę Dykiel, która również stara się go uwieść. Po zabiegu, który niegdyś nieprawidłowo przeprowadził lekarz z miasta, jej syn nie może się poruszać. Konflikt pomiędzy znachorem a lekarzem staje się motorem dalszej akcji. Wbrew tytulaturze to Kosiba uwzniośla lekarskie powołanie, a miejski medyk je ośmiesza. Dowodem kompetencji znachora jest jego społeczne uznanie, pracę lekarza określa zaś – wspominany w rozmowie z Hrabią – spadek zainteresowania jego usługami (skutkujący obniżeniem dochodów). W konsekwencji oglądamy spokojną twarz tytułowego bohatera, który – zawsze w charakterystycznej postawie przywodzącej na myśl pochylenie nad operacyjnym stołem – przestrzega Marysię przed popełnieniem życiowych błędów, odmawia ożenku z naciskającą na to wdową, a także z ufnością angażuje nieco nierozgarniętego Zenka (Dominik Stroka / Mateusz Janicki) do pomocy przy operacji, mającej kluczowe znaczenie dla akcji przedstawienia. Ze wspomnianym spokojem Wilczura kontrastuje postawa doktora z miasta (Tomasz Augustynowicz), który często wyraża własną niepewność, wycofuje się z wcześniejszych decyzji i obraża wszystkich wokół. Ostatecznie zostaje on ośmieszony podczas procesu przeciwko Kosibie, do którego sam doprowadził.

Zdobywający coraz większe uznanie lokalnej społeczności Wilczur obserwuje kolejne zdarzenia z centralnej pozycji w przestrzeni scenicznej. Wokół niego przesuwają się platformy i krążą inne postaci. Znachor staje się ostoją dla wszystkich, także dla Ukrainki (Hanna Syrbu), uosabiającej Inność i wyróżniającej się wyznawaną wiarą i odmiennym językiem. Kiedy w trakcie operacji Marysi Kosiba poprosi ją, by zrobiła, co może, kobieta zaśpiewa ukraińską medytacyjną pieśń.