Ciemny człowiek

Lipiec okazał się pierwszym i ostatnim miesiącem jego burzliwego i twórczego życia. Niedawno minęła 80. rocznica urodzin i zarazem cztery lata od śmierci Tomasza Stańki – trębacza, kompozytora, innowatora free jazzu, autora muzyki filmowej i teatralnej, prawdopodobnie najbardziej znanego, obok Krzysztofa Komedy, polskiego jazzmana.

Nowe narodziny

Urodzony 11 lipca 1942 roku w Rzeszowie Stańko był synem nauczycielki Eleonory Jakubiec i prawnika Józefa Stańki, niespełnionego muzyka. Ojciec przelał na dzieci niezrealizowane ambicje, posyłając małego Tomasza do Krakowskiej Szkoły Muzycznej (klasa skrzypiec), a następnie Państwowej Średniej Szkoły Muzycznej, gdzie wiodącym instrumentem była trąbka (wcześniej Stańko grał na niej w harcerstwie). Młody muzyk fascynował się jazzem nadawanym w audycjach radiowych Willisa Conovera: twórczością Cheta Bakera, Milesa Davisa, Modern Jazz Quartet i Dona Cherry’ego. Po koncercie Dave’a Brubecka w krakowskiej Rotundzie nie miał wątpliwości, że chce zostać jazzmanem. „Jazz był opozycją szkoły, stabilizacji i mieszczaństwa, które dał mi rodzinny dom. […] Instynktownie czułem, że jazz najbardziej pomoże mi w pokonywaniu słabości, zmianie osobowości”[1] – wspominał po latach.

Zaczął regularnie bywać w krakowskim klubie Helikon, gdzie brał udział w niezliczonych jamach z rozmaitymi muzykami, między innymi z pianistą Adamem Makowiczem, kontrabasistą Jackiem Ostaszewskim i perkusistą Wiktorem Pelermutterem. To właśnie z nimi w 1962 roku Stańko założył swój pierwszy zespół, Jazz Darings. Kwartet bez problemu wygrał Konkurs Amatorskich Zespołów Jazzowych Polski Południowej, a trębacza wyróżniono w kategorii instrumentalistów. Rozpoczął się okres intensywnej działalności artystycznej, na którą złożyły się przede wszystkim występy w Polsce i za granicą oraz współpraca ze śmietanką polskiego jazzu. W 1965 roku Stańko uczestniczył w swej pierwszej sesji nagraniowej, rejestrując trąbkę na płytę kwintetu Andrzeja Trzaskowskiego. „Jak zacząłem grać jazz, to był początek mojego życia, jak nowe narodziny. Trafiłem na moją wewnętrzną pasję, predyspozycję”[2] – konstatował.

Fama o młodym, utalentowanym muzyku dotarła do Krzysztofa Komedy – wówczas czołowej postaci krajowego środowiska jazzowego. Pianista zaprosił Stańkę do swojego nowego kwintetu w charakterze zastępstwa, ale jednorazowe granie szybko przerodziło się w stałą współpracę. „Grać z nim – to było moje marzenie, nawet trudno powiedzieć czy marzenie, bo nie śmiałem o tym marzyć” – mówił trębacz. Grali razem przez cztery lata, koncertowali w całej Europie, nagrywali muzykę filmową i zrealizowali wybitny album „Astigmatic” (1966). Byli filarami zespołu, do którego wspólnie dobierali najlepszych muzyków. Mieli wyjątkową więź na płaszczyźnie muzycznej, wiele uczyli się od siebie nawzajem, a praca z Komedą dała Stańce pozycję. „Obcując z tego typu osobowością ma się olbrzymi skrót wiedzy. […] Intuicyjnie skraca się cały szereg stopni, które normalnie każdy muzyk musi przejść”[3].

Muzyka intuicyjna

W 1968 roku Komeda wyjechał do Stanów Zjednoczonych, aby rozwijać hollywoodzką karierę kompozytora filmowego. Zamierzał sprowadzić tam Stańkę i założyć z nim orkiestrę. Plany legły w gruzach, gdy pianista uległ w Los Angeles nieszczęśliwemu wypadkowi i zmarł kilka miesięcy później w Polsce. „Komeda był bardzo nietuzinkową, charyzmatyczną postacią i wielkim muzykiem. Spokojny, ale o głębokiej, niezwykle silnej osobowości. Byłem od niego młodszy i choć różnica wieku między nami nie była tak duża, jak to dziś bywa między muzykami, to jednak traktowałem go jako guru. Miał wtedy w Polsce naprawdę wysoką pozycję. I chociaż działałem później z własnymi zespołami, u Komedy grało mi się tak, jakby to była moja muzyka. On rzadko kiedy w ogóle odzywał się na próbach. Ale nie musiał – wystarczyło, że dał nam nuty, a muzyka prowadziła nas dalej sama”[4] – wspominał Stańko.

Pod koniec lat 60. Stańko obronił pracę dyplomową w Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie (temat: „Rola trąbki jako instrumentu solowego w jazzie nowoczesnym”) i przeprowadził się do Warszawy. Założył kwartet, w którego szeregach znaleźli się Janusz Muniak (saksofony, flet, instrumenty perkusyjne), Janusz Stefański (perkusja) i Jan Gonciarczyk (kontrabas). Ten ostatni został wkrótce zastąpiony przez Bronisława Suchanka, a skład poszerzono o Zbigniewa Seiferta (skrzypce, saksofon altowy). Tomasz Stańko Quintet wydał trzy albumy: dedykowany Komedzie „Music For K.” (1970), „Jazzmessage from Poland” (1972) i „Purple Sun” (1973). Inspirację stanowił nie tylko free jazz, ale i twórczość tybetańskich mnichów: „Ta muzyka nami wstrząsnęła. Mnisi tybetańscy bardzo, ale to bardzo zainspirowali nasze improwizacje i nasze brzmienie”[5].

Kwintet, którego dokonania Stańko nazywał „muzyką intuicyjną”, rychło zdobył sławę i uznanie na międzynarodowej arenie jazzowej. Posypały się kolejne propozycje współpracy, między innymi od Alexandra von Schlippenbacha w ramach kolektywu Globe Unity Orchestra, a także od Krzysztofa Pendereckiego i Dona Cherry’ego, z którymi zagrał w trakcie festiwalu Donaueschinger Musiktage. Z perkusistami Tomaszem Szukalskim i Stu Martinem nagrał płytę „Fish Face” (1973), na której dokonał pionierskich eksperymentów z muzyką elektroniczną. W połowie lat 70. Stańko nawiązał bliską współpracę z awangardowym fińskim perkusistą Edwardem Vesalą, która trwała ponad pół dekady. Razem stworzyli kilka rozmaitych zespołów, nagrali szereg płyt i dali kilkadziesiąt koncertów w Europie. Cezurę stanowił album „Balladyna” (1975) wydany dla prestiżowej wytwórni ECM. Stańko był pierwszym Polakiem w jej szeregach.

Czarny okres

Na początku lat 80. Stańko wydał płytę „Music from Taj Mahal and Karla Caves” (1980), zgodnie z tytułową informacją nagraną w indyjskim mauzoleum i tamtejszych jaskiniach Karla. Później stanął na czele grupy C.O.C.X., w której grali Apostolis Antymos (gitara, bas, perkusja), Witold Rek (kontrabas, gong), José Torres (konga, instrumenty perkusyjne) i Tomasz Hołuj (instrumenty perkusyjne) – trębacz nagrał z nimi płyty „C.O.C.X.” (1985) i „Lady Go” (1986). Najważniejszą formacją tamtego okresu był Freelectronic – skład z dwoma klawiszowcami (Janusz Skowron na fortepianie i Tadeusz Sudnik na syntezatorach) i basistą (Witold Rek), wykonujący muzykę elektroakustyczną. W owym czasie powstał również album „Witkacy Peyotl / Freelectronic” (1988), na którym aktor Marek Walczewski melodeklamował fragmenty książki „Narkotyki – Niemyte dusze” Stanisława Ignacego Witkiewicza na tle improwizacji rozbudowanego zespołu.

Podczas gdy ranga jego nazwiska na globalnej scenie muzycznej ciągle rosła, życie osobiste Stańki pogrążało się w chaosie. Jego małżeństwo z Joanną Renke rozpadło się przez zaawansowaną politoksykomanię artysty: „Byłem upierdolony non stop. Czułem, że to nadchodzi i zaczynałem pić. Szaleństwo mnie ogarniało. Do kieszeni wrzucałem, pamiętam, grudy haszyszu – luzem, fajki, amfetaminę, pastylki też luzem. Flaszkę. Wszystkie środki miałem w kieszeni”[6]. W trakcie ciągów często nocował w hotelu, zamiast wracać do domu. Spędzał czas z niebezpiecznymi ludźmi, nosił przy sobie noże i tasaki, spowodował uliczny karambol, w którym cudem nikt nie zginął (z zarzutów wybronił go wtedy znany adwokat). W końcu sięgnął po heroinę. Jak przyznawał: „Najbardziej czarny, najbardziej destrukcyjny okres w moim życiu to były lata osiemdziesiąte”[7], a w konsekwencji tego: „Na początku lat dziewięćdziesiątych ocknąłem się w fatalnej kondycji psychicznej i kiepskiej sytuacji finansowej”[8].

Po upadku komunizmu Stańko nie mógł już wygodnie żyć w Polsce za zarobione na Zachodzie dolary. Zdał sobie sprawę, że nowe czasy będą wymagać kontroli, trzeźwości, jasności umysłu i umiejętności biznesowych („Jednocześnie trzeba być chytrym kupcem i pierdolniętym świrem-artystą”[9] – stwierdził). Zaczął po kolei odstawiać wszystkie trucizny, które towarzyszyły mu od blisko trzydziestu lat. Szkodliwe nałogi zamienił na zdrowe nawyki: zaczął uprawiać jogging i jogę, stosował dietę makrobiotyczną. Zaprzestał nawet palenia papierosów, z używek zaś pozostały mu tylko herbata i kawa. „Trzeźwość przede wszystkim sprawiła, że zacząłem pilnować swoich interesów, i dała zdeterminowaną siłę”[10] – tłumaczył Stańko.

Jeden organizm

Wolna epoka rozpoczęła się symbolicznie od albumu „Bluish” (1992) z norweskimi muzykami Jonem Christensenem (perkusja) i Arildem Andersenem (kontrabas). W latach 90. Stańko prowadził równolegle dwa kwartety – europejski i polski. W pierwszym grali doświadczeni instrumentaliści: Bobo Stenson (fortepian), Anders Jormin (kontrabas) i Tony Oxley (perkusja). Skład drugiego tworzyli młodzi, początkujący, lecz bardzo utalentowani muzycy Simple Acoustic Trio: Marcin Wasilewski (fortepian), Sławomir Kurkiewicz (bas) i Michał Miśkiewicz (perkusja). Z obydwoma składami Stańko wydał po trzy płyty: z europejskim „Bosonossa and Other „Ballads” (1993), znamionującą powrót do ECM „Matkę Joannę” (1995) i dedykowaną matce „Leosię” (1997), z polskim zaś „Soul of Things” (2002), „Suspended Night” (2004) i „Lontano” (2006). Przełomem w karierze okazała się „Litania” (1997) – hołd dla Komedy.

Choć płyta zawierała wyłącznie muzykę zmarłego pianisty, jej nagrywanie było dla Stańki osobistym doświadczeniem. „Bardzo poważnie się do tego przygotowałem – można powiedzieć w sensie mistycznym. Chciałem wejść w temat możliwie głęboko. Przypomniałem sobie atmosferę tamtych czasów”[11]. Zarejestrowana w septecie „Litania” stała się bestsellerem, czyniąc ze Stańki rozchwytywanego artystę koncertowego i zamożnego człowieka. Pewne zasługi na tym polu miała wytwórnia ECM, która zadbała o znakomitą promocję i konferencje prasowe w całej Europie. Trębacz był związany z firmą Manfreda Eichera do końca życia, bo jak sam mówił: „ECM umożliwia mi współpracę z najlepszymi muzykami”[12].

Ostatnia dekada XX wieku i przełom stuleci to również czas wzmożonej aktywności Stańki jako kompozytora muzyki filmowej i teatralnej. „Po prostu dostaję propozycje od ludzi, którzy znają moją muzykę i takiej muzyki jak moja potrzebują”[13] – opowiadał. Jego trąbkę można usłyszeć między innymi w „Mistrzu i Małgorzacie” Mariusza Wilczyńskiego, „Pożegnaniu z Marią” (nagroda za muzykę na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni w 1993 r.) i „Egzekutorze” Filipa Zylbera, „Reichu” Władysława Pasikowskiego, „Łóżku Wierszynina” Andrzeja Domalika, „Poniedziałku” Witolda Adamka i „Ciszy” Michała Rosy (w tych dwóch ostatnich filmach zagrał również niewielkie role, kolejno jako szef hurtowni i trębacz w klubie techno). I chociaż skromnie twierdził, że nie posiadał talentu do komponowania muzyki filmowej, to główny temat z „Pożegnania z Marią” należy do najpiękniejszych motywów muzycznych w historii polskiego kina.