Złoty okres ukraińskiej animacji

Mykyta Lyskov przyszedł na świat w czasach socjalistycznych, w roku 1983. „Co prawda w latach 90. Ukraina uzyskała niepodległość, lecz Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich wciąż trwał w umysłach ludzi. Jego echa były wszechobecne. Dopiero teraz, pod wpływem wojny doszło do definitywnego odrzucenia spuścizny po ZSRR. Muszę przyznać, że tamta rzeczywistość stanowi dużą część mojego życia. Bo urodziłem się i mieszkam w Dnieprze – mieście bardzo sowieckim. Lata 90. były bardzo ciężkie. Znalezienie pracy w mieście było praktycznie niemożliwe, ludzie nie mieli środków do życia. Wiele osób przeniosło się wtedy w inne rejony Ukrainy. Choć więc uzyskaliśmy niepodległość, to z mojego punktu widzenia nic się wtedy nie zmieniło. Nie dostaliśmy nic w zamian” – opowiada.

Na początku Lyskov chciał zostać „tradycyjnym” artystą – czyli rysować i malować. W Dnipro Art College w latach 1997–2002 studiował malarstwo realistyczne, równocześnie głęboko doświadczając trudów codziennego życia. Momentem zwrotnym było dla artysty otrzymanie głównej nagrody przez ukraińskiego animatora Stepana Kovala na Berlinale w konkursie filmów krótkometrażowych za „Shyol tramvay N° 9” (2003). „Gdy zobaczyłem ten film, uznałem, że animacja będzie kolejnym krokiem w mojej karierze. Trochę tak, jakbym dalej był malarzem, ale wykorzystywał swój warsztat już na innym poziomie” – mówi Lyskov.

Przeniósł się wtedy na Uniwersytet Kijowski, aby przez pięć lat studiować animację. W tym czasie zaczął tworzyć własne filmy. Na uczelni wykładali weterani animacji, którzy w czasach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej pracowali w Kievnauchfilm. Było to legendarne, wielkie studio filmowe z siedzibą w Kijowie, zajmujące się głównie produkcją filmów popularnonaukowych, lecz dziś słynące przede wszystkim z kreskówek. Powstało ich w nim ponad 300. W Kievnauchfilm poza projektami Ukraińców realizowano także filmy Rosjan – na przykład psychodeliczną „Bitwę” (1986) Mikhaila Titova, w której płatny morderca walczy z nasłanym na niego zabawkowym wojskiem, ginąc ostatecznie w momencie odpalenia miniaturowej broni termonuklearnej (dziś – co było raczej niezamierzone – w wykrzywionej nienawiścią i strachem twarzy zapędzonego w kozi róg mordercy można dostrzec rysy Putina). Wśród związanych ze studiem twórców, przyszłych profesorów kształcących kolejne pokolenia ukraińskich animatorów, znaleźli się choćby Jewgienij Siwokoń czy Roman Adamovich.

„W okresie sowieckim animacja ukraińska była niesamowita. Filmy cechowała wysoka jakość. Urodzony w Kijowie Igor Kovalyov właśnie w Kievnauchfilm uczył się robić animację. Powiedział mi, że bardzo dobrze wspomina to studio. Niestety na początku lat 90. Kievnauchfilm rozpadło się, a związana z nim szkoła animacji przepadła, bo wiele osób wyjechało do Ameryki i zaczęło na przykład pracę w wytwórni Walta Disneya. Z kolei Kovalyov przeprowadził się do Moskwy”.

We wczesnych animacjach studenckich Lyskov eksperymentował z wieloma różnymi stylami. Zrealizował czarno-białe, rysunkowe „Drzwi” (2007), zaś w „Oku” (2012) zdecydował się na operowanie kolorem, aczkolwiek bardzo minimalistycznie. Natomiast „Ptaki” (2012) były zdecydowanie bardziej malarskie. Wszystkie te filmy łączyła poważna, nierzadko wręcz elegijna atmosfera. Animator snuł w nich gorzkie, egzystencjalne refleksje, opierając się w warstwie wizualnej na uniwersalnych symbolach.

Jednak humor

Na dalszą twórczość Lyskova największy wpływ miała animacja estońska – zwłaszcza przesycone czarnym humorem filmy Priita Pärna. „Obejrzałem te filmy na wykładzie z historii animacji i bardzo mi się spodobały. Estonia – podobnie jak Ukraina – należała do krajów bloku sowieckiego. Teraz oboje jesteśmy w okresie antykomunistycznym, gdy próbujemy odnaleźć się w innych czasach. W filmach Pärna dostrzegłem rzeczywistość zbieżną z ukraińską. Uważam, że z ducha »Śniadanie na trawie« (»Eine murul«, 1987) jest bardzo ukraińskim filmem – dlatego tak dobrze udało mi się rozpoznać obecne w nim treści symboliczne” – wyjaśnia artysta.

Echa bliskiego Estończykom czarnego humoru odnajdziemy w najnowszych filmach Lyskova. Porzucił w nich linearną akcję na rzecz zbioru mniej i bardziej powiązanych ze sobą groteskowych, śmieszno-strasznych scenek. Początek nowego nurtu w twórczości wyznacza ekscytujący teledysk do utworu „Her Name’s On My Cock” The Gerogerigegege. Absolutnie opresyjny harsh noise wall został w nim zderzony z dosadnymi, równie brutalnymi scenkami. Po trochu martwe natury, a po części zamrożone, drgające klatki różnych akcji – w tym między innymi cierpiącego, ukrzyżowanego człowieka, kopulujących ze sobą psów, lecących na spotkanie ptaszków, podekscytowanej pary drżącej na chwilę przed zbliżeniem czy słońca prażącego krajobraz blokowiska. To niezwykle kinetyczna animacja.

Z kolei w „Kupiłem rower” z 2015 roku animator wprowadził lapidarną i żartobliwą narrację słowną, którą słyszymy w surowej formie syntezatora mowy, a ilustrują ją czytelne metafory wizualne. Zwięzły tekst przypomina wiersz: „kupiłem rower / chciałem uciec na nim przed problemami / ale mnie nie odstępowały / rozpędziłem się, by jechać szybciej / lecz były wciąż o krok za mną / zrozumiałem wtedy / że potrzebuję motocykl […]”.

W tym okresie Lyskov porzucił klasyczne techniki analogowe na rzecz prostych, cyfrowych rysunków: „Lubię posługiwać się w tych filmach kontrastami. Rysunek jest bardzo wyrazisty, a kolory niezwykle jasne”.

W zdecydowanie dłuższym od „Kupiłem rower” filmie „Koniec” z 2016 roku nagromadzenie scenek pozwala na przeciąganie puenty. Animacja ma kompozycję krzyżową, w której rozwiązanie sytuacji z jednej scenki następuje po dłuższym czasie czy wręcz w zupełnie odmiennej scenografii. Jeśli chcemy zrozumieć humor, musimy poświęcić seansowi sporo uwagi – bo gdy przegapimy scenę A, to jej szydercze podsumowanie w scenie G pozostanie jedynie zagadkową osobliwością.

„Uważam, że okres sowiecki trwał prawie do rewolucji 2014 roku. Dopiero wtedy ludzie zaczęli zastanawiać się nad tym, kim są. Myśleliśmy nad tym, co posiadaliśmy i gdybaliśmy, czy aby nie stracimy swojego terytorium. Rozmawialiśmy również nad potrzebą posiadania języka ukraińskiego. Jedną ze zmian roku 2014 było także to, że rząd zaczął finansowo wspierać ukraińskich animatorów. Dlatego wcześniej, od lat 90. do tego rewolucyjnego roku, nie powstało wiele ukraińskich animacji” – wspomina twórca. „Koniec” opatrzony jest czołówką International Lost Brain Foundation – ukraińskiej fundacji filmowej wspierającej niezależne produkcje. W przypadku krótkich metraży artyści mogli liczyć na otrzymanie nawet i 100% środków zaplanowanych w budżecie swojego projektu, a przy pełnych metrażach – do 50%.