Publiczne życie arcydzieł

Zestaw 3 filmów o sztuce dystrybuowany od lutego przez Best Film prezentuje dzieła artystów, którzy zasługują bez wątpienia na miano największych celebrytów sztuki XX wieku – gdyby oczywiście określenie to funkcjonowało w minionym stuleciu.

Gustaw Klimt, Pablo Picasso i Salvador Dali to najbardziej znani ze znanych. Ich dziełom: „Pocałunkowi” wiedeńskiego secesjonisty, „Pannom z Awinionu” twórcy kubizmu i „Chrystusowi św. Jana od Krzyża” wiarołomnego surrealisty poświęcono mnóstwo opracowań naukowych i popularnych, a ich reprodukcje znajdziemy z łatwością nie tylko w dużych księgarniach, ale i w sklepach Ikea. Cóż zatem nowego może kryć się na 3 płytach DVD umieszczonych w bardzo eleganckich osobnych książeczki i zebranych w nie mniej gustownym wspólnym etui?

Pojawiające na tym eleganckim opakowaniu logo BBC pozbawia jednak powyższe pytania   retorycznej pobłażliwości. BBC to od czasów sir Davida Attenborougha prawdziwe imperium popularno-naukowych dokumentów. Jeśli korporacja ta potrafi w intrygujący i nowatorski sposób ukazać zwyczaje godowe muszki owocówki, cóż dopiero może zrobić z „Pocałunkiem” Gustawa Klimta? Choćby po to, by się o tym przekonać, warto poświęcić temu wydawnictwu uwagę. Polska edycja jest jednak częścią większej serii zatytułowanej „The Private Life of the Masterpiece”, wyprodukowanej przez Fulmar Television z Cardiff pod kierownictwem Jeremy’ego Buglera i emitowanej od 2001 roku przez BBC 2. Obejmuje ona 22 odcinki (plus 7 specjalnych świątecznych). Każdy z trwających 50 minut filmów koncentruje się wokół jednego arcydzieła malarstwa lub rzeźby od czasów renesansu po wiek XX. Polski widz może zatem na razie zapoznać się tylko z ułamkiem tej obszernej serii, której tytuł został przetłumaczony na język polski dość osobliwie: „Historia wielkich dzieł. Arcydzieła XX Wieku”. Nie będę się jednak przyłączał do chóru krytyków polskich tłumaczeń angielskich tytułów. Przeciwnie, powiem, że akurat w tym przypadku polski tytuł o wiele lepiej pasuje do prezentowanej treści. Dlaczego?

Określenie „prywatne życie” sugeruje bowiem: po pierwsze, że dzieło sztuki traktowane jest podmiotowo, a więc nie jako projekcja życia artysty czy też czasów w których powstało; po drugie – że kamera stanie się wrażliwym okiem, które ukaże niedostrzegalne na pierwszy rzut oka elementy dzieła, ujawni jego subtelną wizualną strukturę. Słowem – dowiemy się nie tylko, co mówi dany motyw, scena, szczególne postacie czy rzeczywisty pejzaż przedstawiony w obrazie, ale co sam obraz mówi poprzez przedstawione elementy. Nie do końca mamy z tym do czynienia w wypadku serii BBC. Owszem, tematyczne dzieło jest w centrum narracji, kamera pokazuje je w całości i fragmentach wielokrotnie podczas trwania filmu. Para-fabularne rekonstrukcje ukazujące fazy powstawania dzieła czy też śledzenie zabiegów konserwatorskich pozwala co prawda dotknąć materialnej tkanki dzieła, choć jest to raczej bezduszne dotknięcie chirurga, a nie wnikliwa rozmowa cierpliwej osoby docierająca do zakamarków ducha. Cykl BBC, choć zogniskowany wokół dzieł o wyjątkowo bogatym wnętrzu, nie stawia sobie tak ambitnego zadania.

Wypada w tym miejscu porównać serię „The Private Life of the Masterpiece” z znanym francuskim cyklem filmów o sztuce Alaina Jauberta. Gdyby wskazać przykład filmów, w których dzieło rzeczywiście pozostaje w centrum – to byłyby to właśnie „Palety”. W filmach tych analizowany obraz nie wychodzi prawie w ogóle z kadru, a jeżeli już tak się dzieje, to po tylko, by przywołać starannie zgromadzony materiał porównawczy. Zbliżenia i wodzenie okiem kamery po fragmentach malowidła są precyzyjnie zgrane z tokiem narracji. Nie ma tu licznych ekspertów w formie gadających głów na tle wypełnionych książkami regałów, ale jednostajny głos z offu. Jak liczna grupa osób i instytucji stoi za każdym filmem – przekonują końcowe napisy. Zgoda – taka formuła wymaga jednak wyjątkowego skupienia od widza. Spokojna i stonowana dynamika „Palet” może nudzić współczesnego widza, który przywykł do jednoczesnego korzystania z laptopa, rozmowy przez komórkę i oglądania telewizji.

Zapewne dlatego eksperci z Fulmar Television postanowili – poprzestając na jednym dziele – zdynamizować narrację. Pojawia się zatem dużo różnych obrazów, pejzaży, ekspertów uchwyconych w starannie wnętrzach – czasem o wiele staranniej wybranych niż sami eksperci. Jak w filmie przygodowym przenosimy się z miejsca na miejsce, odtwarzając szlak pokonany przez artystę i jego dzieło. Pojawiają także wspomniane powyżej rekonstrukcje, które mogą się stać narzędziem otwierającym obraz, ale równie dobrze banalizującym go dodatkiem. Na pewno pouczająca jest zatem rekonstrukcja procesu tworzenia wizerunku rozpiętego na krzyżu Chrystusa z filmu o „Chrystusie św. Jana od Krzyża” Salvadora Dalego. Odtworzenie sesji fotograficznej z wziętym z hollywoodzkiego bulwaru modelem, którą wykonał Dali, pracując na swoim płótnem, pozwala docenić i przede wszystkim dostrzec skomplikowaną konstrukcję perspektywiczną tego obrazu. Poddane grawitacji, ciężkie i nieporadne ciało modela, które zdaje się bezwładnie zwisać z krzyża w studiu fotograficznym, przedstawione w obrazie zdaje się unosić lekko ponad rozciągającym się poniżej pejzażem – to rodzi wiele pytań i każe szukać w prostokącie płótna odpowiedzi na podstawowe pytanie: jak to się dzieje? Szkoda tylko, że autorzy nie idą za ciosem i nie wskazują ścieżek ku odpowiedzi. Zupełnym nieporozumieniem jest natomiast wizja nagiego Picassa malującego w ciemnej piwnicy Le Bateau Lavoir „Panny z Awinonu”. Ta dość pretensjonalna scena banalizuje tezę Leo Steinberga (który nie zostaje jednak wymieniony przez twórców filmu) o znaczeniu tego obrazu w kontekście inicjacji seksualnej. W zamian otrzymujemy godną brukowca wersję o seksualno-magicznym związku Picassa ze swoim dziełem, o które miała być zazdrosna jego ówczesna towarzyszka życia Fernanda Olivier.

Twórcy cyklu BBC próbują wyzyskać w jak największym stopniu historię dziejącą się wokół dzieł, ukazać ich genezę, miejsce w twórczości artysty, ale także – i to może jest największa wartość filmów – prześledzić losy dzieł, ich przechodzenie z rąk do rąk, a także nie zawsze łatwe funkcjonowanie w ramach kolekcji, do których trafiły. W tym właśnie temacie twórcy filmu czują się najlepiej – gdy trafią na trop powikłanych losów arcydzieł, zachowują się jak rasowi detektywi.  Wchodzą tym samym w buty znanego w Polsce Simona Schamy, twórcy cyklu „The Power of Art”. Autor ten komponuje odcinki swej serii jak kryminały: na początku ukazuje świadectwo zbrodni – czy to będzie Dawid z głową Holofernesa na płótnie Caravaggia, czy umierający Marat w wannie z obrazu Davida. Inspektor Schama prowadzi następnie dochodzenie obejmujące całe twórcze życie artysty, by dojść do rozwiązania zagadki: jak doszło do powstania krwistego dzieła. Twórcy „Prywatnego życia….” zachowują się trochę podobnie: w przypadku płótna Dalego stawiają pytanie: jak taki skandalista i obrazoburca mógł namalować religijne dzieło i czy w związku z tym dzieło jest religijne? Sugestia fałszu jest tu ewidentna. W przypadku Picassa natomiast od początku sugerują, że wynika ono z głębokich emocji i pasji artysty: z jednej strony rywalizującego z Matissem; z drugiej – zdradzającego swoją partnerkę z zespołem kryjących się za kanciatymi kształtami i iberyjsko-afrykańskimi maskami awiniońskich femme fatale. Cóż, takie postawienie sprawy prowadzi do ujawnienia prywatnego życia artystów, ale czy także obrazów?

Dlatego polski tytuł „Historia wielkich dzieł” lepiej oddaje charakter tej serii. To świetnie zrobiona i dynamicznie zmontowana historia powstania i funkcjonowania arcydzieł malarstwa europejskiego. Zaprezentowana w oparciu o szeroki materiał dokumentacyjny, z udziałem szeregu ekspertów: nie tylko historyków sztuki, ale też znanych (głównie w świecie anglosaskim) krytyków, takich jak Jonathan Jones z „The Guardian”. Mimo wykorzystania całego repertuaru chwytów czyniących dziś film popularno-naukowy równie wciągającym jak hollywoodzka fabuła, filmy mają niezaprzeczalny walor edukacyjny. I choć ukazują bardziej publiczne niż prywatne życie arcydzieł, to jednak ich twórcy formułują pytania, które są dobrym punktem wyjścia do rozpoczęcia naprawdę bliskiego dialogu ze sztuką.

„Historia wielkich dzieł. Arcydzieła XX wieku”
album 3 płytowy (DVD)
zawartość boxu: Gustaw Klimt, „Pocałunek” / Pablo Picasso, „Panny z Awinonu” / Salvador Dali, „Chrystus św. Jana od Krzyża”
dystrybutor: Best Film