Żarty żartami

Markus Öhrn to twórca w Polsce znany – jego zagraniczne spektakle regularnie są tu pokazywane, wywołując – naprzemiennie i równocześnie – zachwyt lub kontrowersje. W Komunie/Warszawa wyreżyserował „Bohaterów przyszłości” (2014), a w Nowym Teatrze „Sonatę widm” na podstawie Strindberga (2017) – ten drugi przypadek jest wyjątkowy, bo pochodzący ze Szwecji reżyser rzadko sięga po gotowe dramaty. Öhrn operuje wyrazistą, charakterystyczną, powracającą w wielu jego spektaklach, estetyką. Pojawiające się w nich postaci są z reguły zamknięte w kontenerach lub white cube’ach, a aktorzy często noszą maski przypominające zdeformowane, niczym z dziecinnych rysunków, twarze. Te niepokojące, nieludzkie postaci często wzajemnie zadają sobie ból – leje się sztuczna krew, przemoc jest ostentacyjnie eksponowana i widoczna. Spektakle Öhrna, mimo scenograficznego minimalizmu, są bardzo teatralne – to twórca, który lubi manipulować widzem. Muzyka, intensywnie obecna w jego spektaklach, tworzy nastrój grozy – podobnie jak wspomniane maski na głowach aktorów. Działania bohaterów często rejestruje kamera z użyciem niemal pornograficznych zbliżeń. Czerwona farba sugestywnie rozbryzguje się na śnieżnobiałych ścianach. Öhrn reżyseruje nie tylko sceniczne wydarzenia, ale też spojrzenie publiczności – tak, by nie mogła ona odwrócić wzroku od dziejącej się na scenie krzywdy. Najnowsza premiera w Nowym Teatrze nie jest w tym zakresie wyjątkiem.

„Trzy epizody z życia rodziny” tytułem i tematem nawiązują do poprzedniego projektu Öhrna, „Trzech epizodów z życia”, pokazywanego w Nowym Teatrze ponad rok temu. Spektakl dotyczący maltretowania – fizycznego, psychicznego, emocjonalnego i seksualnego – w zespole choreograficznym, nawiązujący do sprawy molestowania członkiń zespołu Trubleyn przez Jana Fabre’a, wywołał sporo polemik (pisały o nim m.in. Katarzyna Niedurny oraz Zuzanna Berendt, Anna Majewska i Ida Ślęzak) i sprowokował dyskusje o sposobach reprezentacji przemocy w teatrze. „Trzy epizody z życia rodziny” powtarzają strukturę tamtego przedstawienia (ale teraz epizody są krótsze, każdy z nich trwa jedynie około pół godziny) i dotyczą przemocy w mikroświecie białej, nuklearnej rodziny.

Każdy epizod, zapowiadany widzom osobiście przez Markusa Öhrna (który wydawał się bardzo sympatyczny), to właściwie jeden akt tragedii, której kulminacja następuje w ostatnim odcinku. Przed każdym odcinkiem scenografie zasłania czarna kurtyna. Po jej rozsunięciu widzimy white cube – białą przestrzeń z pojedynczymi, białymi drzwiami. Z rozmowy bohaterów wynika, że to piwnica ich domu. Na materacu, zwinięta w kłębek, leży Córka (Jaśmina Polak). Brat (Piotr Polak), Matka (Magdalena Popławska) i Ojciec (Bartosz Gelner) próbują znaleźć przyczynę jej smutku, ale Córka nie chce nic powiedzieć. W ogóle się nie odzywa. Rodzina wpada więc na pomysł, by Córka pokazała, co się stało. Zaczyna się długa gra w kalambury. Od początku wiemy, że stało się coś bardzo złego, ale długość gry i nieumiejętność zgadywania (zwłaszcza w przypadku Ojca) rozładowuje napięcie śmiechem. Ojciec jest zresztą bardzo agresywny – w typowo „maczystowski” sposób. Zagrzewa groźnie do walki, głośno krzyczy, klepie Syna po ramieniu. Gdy tylko zbliża się do Matki, ta odruchowo, niemal w przestrachu, cofa się. Komunikat jest jasny – to biały, bogaty, tylko pozornie miły, patriarchalny samiec alfa. Matka to sympatyczna idiotka (o tym więcej za chwilę), a Brat wydaje się przechodzić okres buntu – niewiele mówi, rusza się powoli, przeciągle kieruje wzrok ku publiczności (w każdym epizodzie aktorzy przełamują czwartą ścianę, by w milczeniu, przez kilkadziesiąt sekund, patrzeć na widzów).

Kalambury się rozkręcają – sześć słów, powoli udaje się zgadnąć niemal wszystkie. „Na urodzinach taty, wujek mnie…” – tu następuje popularny gest sugerujący penetrację. Ojciec i Matka nie mogą zgadnąć – poirytowani wrzeszczą na Córkę, że źle pokazuje. Być może działa zasada wyparcia – nie chcą dopuścić do siebie informacji o gwałcie. Wszyscy wychodzą, zostawiając Córkę samą. Tak kończy się epizod pierwszy, czarna kurtyna zasłania scenę.

Druga część dzieje się już po uświadomieniu strasznej prawdy. Teraz prym wiedzie Matka – każe wszystkim członkom rodziny chwycić się za ręce, głęboko oddychać i wykonywać różne ćwiczenia medytacyjno-terapeutyczne, które pomogą im pogodzić się z faktem, że na urodzinach Taty, wujek zgwałcił Córkę. „Jesteśmy rodziną, musimy to przetrwać razem” – to słowa powtarzane przez kobietę niczym mantra. Rodzice, zanim zgłoszą sprawę policji, chcą przygotować Córkę do złożenia zeznań. Najbardziej nieustępliwa w trakcie próbnych przesłuchań jest Matka. Dopytuje córkę, czy piła, czy zdaje sobie sprawę z tego, co mówi, dlaczego ciągle się myli w zeznaniach. Przesłuchanie zmienia się w rekonstrukcję – Córka najpierw musi pokazać ojcu, jak wujek ją gwałcił, a później zademonstrować to na bracie. Ciąg gwałtów zostaje w rodzinie – najpierw wujek zgwałcił córkę, potem zgwałcił ją ojciec, potem ona zgwałciła brata. Sceny seksu rozgrywane są w ewidentnie sztuczny sposób, w ubraniach, zupełnie mechanicznie. Brat w milczeniu opuszcza scenę – zapada kurtyna.