Życie i pożycie

Komizmu, jak to u Minkowskiej, jest sporo: niekiedy służy on rozładowaniu napięć, innym razem traktowany jest jako kontrapunkt dla jakiegoś poważnego wątku, to znów pozwala przywołać szeroki kontekst za pomocą skrótu. Tak jak w „Burzy. Regulaminie wyspy” z Teatru im. Kochanowskiego w Opolu, „Jesieni” z Teatru Polskiego w Podziemiu czy w „Moim roku relaksu i odpoczynku” z Teatru Dramatycznego w Warszawie, w „Scenach z życia małżeńskiego” pojawiają się postaci ucieleśniające różne stereotypy oraz utrwalone w (pop)kulturze wyobrażenia. Przesadzona i banalna okazuje się przede wszystkim Marianne ukazana jako influencerka (głosi truizmy, stylizuje siebie i męża na potrzeby internetowych transmisji), ale sztampowy wydaje się także Johan – chociażby wówczas, gdy podczas terapii stwierdza, że nie rozumie, dlaczego musi w niej uczestniczyć. Konwencjonalnie ukazane są także określone figury społeczne – teściów, pracownika naukowego, artystki czy studentki. Obśmiewane, poprzez ich nadmierną sceniczną ekspozycję i demaskację, są także wykorzystywane dyskursy, których użycie sprawia, że wypowiedzi postaci brzmią pozornie mądrze, jakby mogły wiele wyrazić, ale ich zaangażowanie nie ułatwia bohaterom i bohaterkom porozumienia: zawodzi zarówno coachingowo-psychologiczny język Marianne, jak i akademicki sposób bycia Johana. Przeciwwagą dla pary głównych bohaterów są ich komicznie ukazani przyjaciele, żyjący w „konsensualnie niemonogamicznej” relacji – niedoszła gwiazda wielkiego ekranu Katarina (Ewa Kaim) i jej bardziej doceniany mąż Peter (Michał Majnicz). Minkowska i Maciejewska na ich przykładzie pokazują alternatywny dla tworzonego przez główne postacie – mniej konserwatywny, bardziej otwarty, poligamiczny – model związku, w którym Marianne i Johan nie potrafią lub nie chcą się przejrzeć.

Motyw lustra/odbicia pojawia się zresztą w spektaklu na różnych poziomach, powracając nie tylko w scenariuszu, ale i w scenografii. Jej autor, Łukasz Mleczak, zaprojektował przestrzeń, w której wizualną dominantę stanowią zwierciadła (to motyw lubiany także przez Bergmana) – lustra otaczają bohaterów i bohaterki z trzech stron; nawet podłoga wyłożona jest płytami odbijającymi obraz. Postaci wydają się jednak tego nie zauważać – żadna z nich nie przygląda się samej sobie w odbiciu. Nie bez powodu też jedynym miejscem, w którym lustra nie ma, jest ściana nad umywalką, gdzie został po nim tylko zamalowany ślad, będący dowodem na to, że ktoś je ściągnął. Ta oczywista, acz wymowna metafora wyraża niemożność skonfrontowania się z samym sobą – ukazuje lęk przed poznaniem prawdy na własny temat. Bohaterkom i bohaterom łatwiej trwać w iluzji, zachowywać pozory, chować się za pojęciami i dyskursami – z dala od tego, co niewygodne i bolesne.

„Sceny z życia małżeńskiego” mogą przywodzić na myśl wspomniane wcześniej spektakle Minkowskiej: opolską „Burzę”, wrocławską „Jesień” i warszawski „Mój rok relaksu…”. W każdym z nich główny zamysł artystyczny wiązał się z nawarstwieniem różnych poziomów opowieści, ich symultanicznym rozwijaniem i stopniowym zacieraniem granic pomiędzy wykorzystywanymi planami – tak, aby z pojedynczych narracji ułożyły się bardziej uniwersalne, wielogłosowe historie. Przedstawieniu najbliżej przedstawienia warszawskiego Teatru Dramatycznego, choć w tym przypadku źródłem opresji jest nie tyle sam kapitalizm, ile związane z nim i narzucane przez społeczeństwo wzorce zachowań. Bohaterowie i bohaterki „Scen z życia małżeńskiego” próbują je nieudolnie realizować, ale przez to tracą podmiotowość, poczucie integralności i gubią sens swoich działań.

Minkowska pozostaje wrażliwa na kwestie społeczne i trafnie rozpoznaje dotykające nas problemy, jednak jej spektakl poprzestaje na dość ogólnych refleksjach (związanych m.in. z kryzysem zdrowia psychicznego, zagubieniem jednostki w dynamicznie zmieniającym się świecie, rozpadem tradycyjnych modeli relacji). Sprawia to, że przedstawienie Narodowego Starego Teatru niewiele mówi swoim odbiorcom o nich samych i o świecie, w którym żyją; a przynajmniej nie więcej niż robią to na przykład popularne serialowe czy filmowe produkcje Netflixa. Cały czas krążymy wokół tej samej puli podobnych, mocno obecnych dziś w kulturze, rozpoznań dotyczących potrzeby akceptacji, strachu przed samotnością, kreowania pozorów na własny temat i późniejszego ulegania im, a także dziedziczenia traum, powtarzania schematów oraz aspirowaniu do życia, które widzi się na Instagramie i w innych mediach. Nie twierdzę, że to mało i nie chcę w żaden sposób postponować znaczenia tych zjawisk, bo krakowskie przedstawienie trafnie wskazuje ważne problemy, ale uważam, że reżyserka i dramaturżka nie wyszły tym razem poza dobrze rozpoznany już obszar, kolejny raz wyliczając bolączki człowieka XXI wieku w dobie późnego kapitalizmu, Tindera i terroru mediów społecznościowych.

Twórczynie „Scen z życia małżeńskiego” nie ukazują dynamiki zmian toczących nas procesów, nie proponują możliwych rozwiązań tożsamościowych kryzysów, nie pogłębiają psychologicznych obserwacji, nie wikłają się w politykę czy ekonomię. Zamiast tego pokazują, że – choć mamy TikToka, dużo wolnego czasu, dostęp do psychoterapii, względny spokój i pieniądze – jesteśmy zagubieni, nieszczęśliwi i samotni. Krakowski spektakl nie rozbraja ani nie proponuje nowego spojrzenia na film Bergmana – jeśli na scenie dochodzi do przesunięć, nie służą one aktualizacji czy reinterpretacji dzieła sprzed 52 lat. Jest to niejako w kontrze do charakteru pierwowzoru – serial emitowany w szwedzkiej telewizji współgrał z przemianami obyczajowymi i wywołał intensywną debatę – ducha Bergmana bardziej niż wierność opowiadanej historii oddałoby nadanie dziełu podobnej siły oddziaływania. Tymczasem spektaklowi brakuje gestu, który mógłby – jak przejęcie szekspirowskich bohaterów, które w „Burzy” służyło zdemaskowaniu figury mistrza w polskim teatrze – podporządkować sobie całą artystyczną wypowiedź, a w rezultacie – nadać jej bardziej konkretne znaczenie.

Przedstawienie podoba się jednak publiczności i najpewniej długo będzie się jej podobać – to przykład całkiem udanego, przystępnego i pogłębionego psychologicznie teatru obyczajowego. Spektakl podany jest w atrakcyjnej, nowoczesnej formie i świetnie zagrany (na uwagę zasługują przede wszystkim Chrząstowski i Radwan, wiarygodnie pokazujący całą amplitudę emocji pojawiających się w związku). W pamięć zapada między innymi proces przemiany Johana, mistrzowsko ukazany przez Chrząstowskiego. W ostatnich sekwencjach kreowany przez tego aktora bohater w niczym nie przypomina siebie z pierwszej sceny. Mamrocze, zapętla się w prostych czynnościach, gubi ubrania. Jest schorowany – nieporadny i w pełni zdany na innych. Choć przez całe życie miał dużo do powiedzenia na każdy temat, był przekonany o własnej wyjątkowości i otoczony wianuszkiem słuchaczy, w obliczu śmierci zostało mu tylko to, od czego próbował wcześniej uciec – Marianne. I to, co towarzyszyło mu przez lata – pozory, całe morze pozorów.