Wojna. Praktyczny przewodnik

W foyer teatru rozlegają się syreny alarmowe. Aktorki popędzają publiczność; instruują, by zajmować miejsca „w schronie”. Wskazują widownię – „tu jest bezpiecznie”. Nie ma wątpliwości, że „Życie na wypadek wojny” nie będzie opowiadać o jakiejś abstrakcyjnej, teoretycznej, wyobrażonej wojnie, ale o tej, która dziś toczy się niemal obok nas, w Ukrainie. Sceniczna opowieść prezentowana jest przez kobiety, które doświadczyły tej tragedii i uciekły przed nią do Polski. Historie, które zaprezentują na scenie, dla każdej z nich mają wymiar osobisty. W pracy nad spektaklem wyreżyserowanym przez Ulę Kijak inspirowały się własnymi wspomnieniami, relacjami innych świadków i ofiar wojny oraz oficjalnymi ukraińskimi instrukcjami zachowywania się w konkretnych sytuacjach – w domach i schronach, podczas ataków, w obliczu gwałtów, podczas konfrontacji z rosyjskimi żołnierzami. To opowieść prawdziwa, aktualna, teraźniejsza. Gdy raz się ją usłyszy, nie sposób jej zapomnieć.

Tworzony metodą przypominającą teatr verbatim tekst „Życia na wypadek wojny” napisała dramaturżka Lena Laguszonkowa. W spektaklu zagrały Olena Boryszpolec, Żenia Doliak, Alona Karpenko, Justyna Mohytycz, Eugenia Nepytaliuk, Jasia Sajenko. W tym gronie ukraińskich artystek są nie tylko aktorki, ale też osoby pracujące w innych zawodach związanych z kulturą. Opowiadanie o tak bliskich im doświadczeniach, w którym splatają się sztuka i życie, z pewnością jest potężnym psychicznym wyzwaniem. Wymaga siły i odwagi, jak każde mierzenie się z ekstremalnym doświadczeniem – powrót do źródeł wszechogarniającego lęku i traumy nie jest łatwy. Artystki biorące udział w tym teatralnym projekcie znalazły w sobie wiele siły.

Publiczność spektaklu z pierwszej ręki dostaje informacje o codzienności, w której od 24 lutego żyje (i umiera) bardzo wiele mieszkanek i mieszkańców Ukrainy. W „Życiu na wypadek wojny” nie chodzi jednak o epatowanie realiami wojennego koszmaru, widzianego z perspektywy jego cywilnych ofiar. W trakcie prezentacji trudno uciec od uporczywie powracającej myśli, że tragedia, która dziś spotkała te kobiety – takie same jak my i dokładnie tak samo niewinne – jutro może dotknąć nas. Wyobraźnia pracuje. Chociaż wiele wykorzystanych tekstów ma instruktażową, na pozór beznamiętną formę, mogą one wyzwalać strach, przerażenie, przygnębienie i smutek. Ale też oburzenie, gniew i złość, zdolne przełamywać wszechogarniające poczucie bezsilności.

Dźwięk alarmu ostrzegającego przed atakiem cichnie. Na scenie widzimy sześć kobiet w różnym wieku. Jedna z nich siedzi przy biurku i rysuje, a tworzone przez nią obrazy wyświetlane są na ekranie. Pozostałe wypowiadają, niczym stewardessy przed lotem, rady służące przetrwaniu podczas wojny: „kiedy spodziewasz się bombardowania, zabierz rzeczy i udaj się do najbliższego schronu”; „nie zbliżaj się do okien”; „chroń się we framudze drzwi”. Wymieniają najbardziej niebezpieczne miejsca. Zaczynają od oczywistych – lotnisko, ambasada, parlament, teren wojskowy, składy paliwa. Z czasem jednak repertuar ten coraz bardziej się poszerza: mówią o teatrze, kinie, sklepie. Podczas wojny „największe niebezpieczeństwo” zagraża nam wszędzie, jeśli tylko znajdujemy się na obszarze atakowanym przez bezwzględnego wroga. Dlatego, po zapoznaniu się z wieloma zasadami odpowiedniego zachowania, słyszymy, że „wszystkie instrukcje to gówno”. Zmieść nas może jeden wybuch, kula wystrzelona dla zabawy, walący się mur budynku. Wybuchy bomb wyzwalają panikę. W jej obliczu nie pomogą żadne zalecenia. Życie jest kruche. Wojna – ślepe pociski, ogień, bombardowania – realnie mu zagraża. Najbardziej nawet skrupulatne przestrzeganie zasad nie daje stuprocentowej pewności przeżycia.

Wyjące syreny silnie oddziałują na publiczność – nie tylko na wyobraźnię, ale także somatycznie. Jedyne co można zrobić – zgodnie z instrukcjami dotyczącymi bezpieczeństwa podczas bombardowania i ostrzału artyleryjskiego – to zatkać uszy i otworzyć usta. Być może dźwięk alarmu bombowego można wytłumić, ale nie da się go wymazać z pamięci. Nawet jeśli udało się uciec z ostrzeliwanego terenu, pozostanie w świadomości na długo, podobnie jak wiele innych wojennych przeżyć. Aktorki próbują przełamać te wspomnienia. Mówią o tym, co robią dzisiaj, kiedy trudno im zapanować nad własnymi emocjami. Jedna chodzi do fryzjera, któraś gotuje, inna goli nogi. Proste czynności pozwalają im, chociażby na chwilę, oderwać się od powracającego lęku. To działania stwarzające pozór normalnego życia.

Jedna z najbardziej poruszających scen spektaklu ukazuje proces przygotowania Jasi Sajenko do udziału w wojnie. Młoda, ubrana w białą sukienkę dziewczyna stoi pośrodku sceny, śpiewając tradycyjną ukraińską pieśń – w Ukrainie wspólny śpiew jest elementem tworzącym wspólnotę. Głos ma delikatny i czysty; na jej twarzy rysują się strach, determinacja, żal i złość. Inne aktorki włączają się w śpiew, równocześnie nakładając na Sajenko kolejne elementy żołnierskiego wyposażenia – zakładają jej ochraniacze, hełm, plecak; do ręki dają broń. Ze sceny słychać głosy: „Ta wojna zapoznaje mnie ze strachem. Oddychanie jest bolesne, myślenie jest bolesne, patrzenie jest bolesne”. Czegokolwiek się nie robi, czuć ogromny ból; nie tylko fizyczny – spowodowany obrażeniami i ranami, głodem, brakiem snu, ciepłych ubrań – ale także psychiczny. Ból staje się częścią życia tych osób, które widziały martwe ciała leżące na ulicach, domy zniszczone przez bomby i matki z dziećmi kryjące się w schronach. Pozornie najprostsze sytuacje stają się trudne. W jaki sposób odpowiedzieć na banalne pytanie – jak się masz – kiedy trwa wojna?