Sieciofon

„Transmisja głosu przez internet zmieni nasz stosunek do rozmów telefonicznych […]. Stałe łącza przez Neostradę czy kablówkę są już powszechnie dostępne i dość tanie. W końcu mamy szansę mniej płacić za telefon” – pisali w listopadzie 2005 roku redaktorzy magazynu „Komputer Świat Ekspert” w związku z pojawieniem się nowej formy komunikacji. Skype, wykorzystując rozwiązania VoIP (Voice Over IP), pozwalał nie tylko na bezpłatne połączenia online, ale także zdecydowanie tańsze dzwonienie na telefony stacjonarne i komórki. Była to ostateczna realizacja obietnicy, z jaką w pierwszej połowie lat 90. XX wieku przychodził do Polski internet (obecny tu tak na serio dopiero w XXI w.) – Skype pozwalał bowiem na komunikację wszędzie, zawsze, ze wszystkimi i za darmo. Ustępował stary świat, w którym z niezrozumiałych powodów wciąż było istotne, czy wybiera się rozmowę międzymiastową, czy lokalną. Odtąd, bez względu na miejsce zamieszkania i umiejętności informatyczne, w prosty sposób można było stać się częścią wyobrażonej globalnej wioski, którą przywoływano przez całe lata 90. Dziś, po ponad 20 latach działania, Skype przechodzi do historii. Dzieje się tak nie dlatego, że przestał być użyteczny, ale ponieważ zmieniły się oczekiwania wobec niego, wyrażane nie tyle przez samych użytkowników, ile przez jego korporacyjnych właścicieli. I to właśnie oni mieli ostatnie zdanie.

Darmowy telefon

Być może z powodu funkcjonowania w technologiczno-warszawskiej bańce redaktorzy pisma „Komputer Świat” przeceniali powszechność dostępu do internetu w Polsce w tamtym czasie. W 2005 roku miała go niecała 1/3 Polaków, na wsiach nie była to nawet 1/5 populacji. Jeżeli jednak lata 90. były w Polsce czasem teoretyzowania i społecznego wypracowywania tego, czym jest internet i po co w ogóle z niego korzystać, to właśnie pierwsza dekada nowego wieku przyniosła mu – i za to właśnie odpowiedzialny jest Skype – konkretne i przydatne zastosowania. Były one zrozumiałe doskonale także dla ludzi, którzy frazę „emacsem przez sendmail” z filmu Janusza Zaorskiego „Haker” (2002) traktowali raczej jako tajemnicze zaklęcie niż materiał na ironiczny komentarz, rzucany nieco wczorajszemu koledze na laborkach z organizacji systemów sterowania przemysłowego.

Powodem ostatecznego zrozumienia i przyjęcia internetu w naszym kraju w początkach XXI wieku nie wydaje się więc jego powszechna dostępność (skoro w połowie dekady było do tego jeszcze bardzo daleko), ale konieczność jego stosowania. Nie było to efektem zachęt ze strony nauczycieli informatyki czy obietnic rozwoju kreślonych neoliberalnym językiem szkoleń i akcji „rozwijania zasobów ludzkich” – wpłynął na to radykalny i przenikający niemal wszystkie dziedziny życia proces: emigracja zarobkowa. W ciągu roku od wejścia Polski do Unii Europejskiej (2004–2005) liczba Polaków wyjeżdżających za granicę, głównie do krajów tak zwanej starej UE, wzrosła o 450 tysięcy osób, do poziomu prawie 1,5 miliona. Jeśli ktoś przez całe lata 90. ignorował internet jako medium zbyt abstrakcyjne, a tym samym zbędne, to nagle po wyjściu z autokaru w Londynie czy z samolotu w Cork musiał znaleźć się w zasięgu, aby pozostać w kontakcie z rodziną. Pojawiła się więc potrzeba, znalazło się rozwiązanie. Skype ze względu na intuicyjne zastosowanie, łatwość obsługi i swój darmowy charakter domykał rewolucję internetu w Polsce, trafiając także do osób starszych, próbujących zdalnie troszczyć się o dzieci i wnuki tysiące kilometrów od domu. „Według różnych źródeł, od 68 proc. (wg ARC) do 80 proc. (wg MIG Research) polskich emigrantów stale korzysta z internetu” – podawał w 2008 roku portal Internet Standard. Większość z nich używała Skype’a (70%) i Gadu-Gadu (60%).

„Dzieci i wnuki wyjechały za granicę? Zamiast wydawać krocie na połączenia telefoniczne, warto pomyśleć o kontakcie przez internet […]. Dla niewprawionych osób dłuższe pisanie na klawiaturze może być męczące. I wtedy dobrym rozwiązaniem są tzw. komunikatory głosowe. Pozwalają one przez komputer prowadzić rozmowę właściwie niczym nieróżniącą się od tradycyjnej, telefonicznej” – pisał Tomasz Grynkiewicz na łamach „Gazety Wyborczej” w styczniu 2006 roku. Autor przedstawiał możliwości komunikatorów Gadu-Gadu (dostępnego wtedy już od sześciu lat) i Skype (wersja oficjalna dostępna od 2004 r.), kierując przy tym wyraźnie swoją narrację do rodziców i dziadków. Połowa lat 2000. to czasy, w których w prasie codziennej wciąż pojawiają się tutoriale i poradniki krok po kroku pokazujące, jak uruchomić i obsługiwać wybrany program. Taki jest również ten artykuł. Możemy w nim przeczytać, że aby zacząć rozmowę w Gadu-Gadu, należy znaleźć w prawym dolnym rogu ekranu ikonę słoneczka: „Wystarczy w nią kliknąć, a na ekranie pojawi się okienko naszego komunikatora. W okienku – lista znajomych. Może to być wnuk, który wyjechał dorobić w Anglii podczas wakacji, córka na stałe mieszkająca w Stanach, albo przyjaciółka, która przeprowadziła się do innego miasta. Lista znajomych to nasza książka telefoniczna”. A jeśli ktoś nie wie jeszcze, czym w ogóle jest „kliknięcie”, może się dowiedzieć, że „jeżeli chcemy uruchomić np. jakiś program, musimy dać znać komputerowi. Należy więc tak pokierować myszką, by kursor w postaci strzałki znalazł się w wybranym miejscu na ekranie (na ikonce programu), i przycisnąć klawisz na myszce. Owo przyciśnięcie to właśnie kliknięcie”.

Wobec abstrakcyjnego, niezrozumiałego języka komputerowców także korzystanie ze Skype’a tłumaczone jest doświadczeniami z korzystaniem z tradycyjnego telefonu, przy czym sam program okazuje się dużo bardziej przyjazny, a przede wszystkim używanie go jest darmowe. Poradnik informuje głównie o rozmowach głosowych, stąd przykład telefonu jest tak użyteczny, jednak „o ile ktoś ma w komputerze kamerę internetową, może być widziany przez swego rozmówcę”. Możemy rozważać, czy Skype dla postępów społecznego przyjmowania internetu był tym, czym dziś jest ChatGPT dla tak zwanej sztucznej inteligencji – narzędziem, które może być początkiem nowych doświadczeń w nowym medium. Doświadczenia te zależały oczywiście od możliwości komputerów użytkowników: efekt Skype’a nie musiał być efektem nowości (transmisji obrazu). Przynajmniej na początku mógł działać po prostu poprzez efekt zastąpienia (telefonu przez darmową transmisję głosową online).

Usłyszeć, zobaczyć, nie móc dotknąć

Osoby, którzy próbują pisać historię internetu, czy też w ogóle zajmują się dziejami techniki, mają tendencje do stawiania na pierwszym miejscu rozwiązań inżynierskich i informatycznych, przełomowych wdrożeń oraz niezwykłych eksperymentów. Z historycznego punktu widzenia, czego jestem pewien, zastosowanie mechanizmów transmisji głosu przez sieć P2P – co było podstawą działania Skype’a – nie miało większego znaczenia. Kolosalne znaczenie miał natomiast fakt, że transmisja taka była darmowa albo przynajmniej radykalnie niskokosztowa dla użytkowników. Ponieważ w 2005 roku każdy rozumiał, do czego służy telefon, Skype nie musiał być w żaden sposób dodatkowo „tłumaczony”. To właśnie dzięki niemu internet w końcu objawił się tu jak brakujący puzzel w codziennej komunikacyjnej układance. Do tego pozwalał uniezależnić się w tej kwestii od krajowej infrastruktury, do której – po doświadczeniach z Telekomunikacją Polską i wobec głębokiej nieufności wobec państwa w ogóle – trudno było mieć już jakąkolwiek cierpliwość. Nieoficjalnym hasłem tej frustracji był refren piosenki zespołu Kury z płyty „100 lat undergroundu” (2001): „Telekomunikacja chuje”. W starym świecie drogich rozmów lokalnych i międzymiastowych, wyróżnianych osobno na papierowym rachunku od TP, Skype objawiał się jako nowoczesność oczekiwana, przyjazna i łatwo rozumiana.

Jego nowoczesność charakteryzowała się jednak nie tylko darmowością połączeń, ale też dostępnością obrazu rozmówcy, nawet jeśli wciąż nie wszyscy mogli skorzystać z tej opcji (z powodu braku kamerek lub zbyt wolnego łącza). Kiedy tęsknimy, widok przebywającej gdzieś daleko bliskiej osoby jest równocześnie nieznośny i pożądany. Skype pozwalał zaś na interakcje odwołujące się do wyrazów twarzy i mowy ciała, a nie tylko korzystające z głosu. To szczególnie ważne w komunikacji z dziećmi, będącymi przecież w tych czasach ofiarami tak zwanego drenażu opieki, spowodowanego masową emigracją rodziców. Przykładowo w 2008 roku ponad 11% dzieci mieszkających w województwie mazowieckim miało przynajmniej jednego rodzica pracującego za granicą; w województwie opolskim było to już 43%.

„Rozmawialiśmy przez telefon, Skype’a, dzieci wysyłały mi też wiadomości emailem ze swoimi zdjęciami albo rysunkami dla mnie” – mówi anonimowy mężczyzna w badaniach podejmowanych przez Agnieszkę Pawlak. „Staraliśmy się rozmawiać jak najczęściej, ale wiadomo, było to trudne, bo ja miałem czas wieczorem, kiedy one już spały albo rano, gdy córka była w szkole. Najczęściej rozmawialiśmy w weekendy, wtedy to żona zawsze dbała o to. Rozmawialiśmy o tym jak nam minął tydzień, córka opowiadała jak było w szkole i jak mijają jej przygotowania do komunii, a mały chwalił się tym, co już potrafi powiedzieć”. W innej relacji czytamy o wspólnym odrabianiu lekcji z dzieckiem przez Skype’a: „Było to możliwe dzięki kamerze. Z czasem syn nie tak chętnie odrabiał ze mną lekcje, więc musieliśmy trochę zmienić temat, pojawiły się pierwsze miłości i różne inne rzeczy związane z dorastaniem syna”.

Stanisław Lem podkreślał w „Bombie megabitowej”, że łączom jest obojętne, co transmitują. Skype umożliwiał kontakt, ale nie neutralizował negatywnych emocji i sam w sobie nie utrzymywał relacji, bo przecież są one czymś więcej niż komunikacją. Próbowano wypełniać te luki, które były jednak nie do uniknięcia. W 2008 roku fundacji Sokólski Fundusz Lokalny udało się pozyskać finansowanie na stworzenie minipracowni komputerowej, w której dzieci mogły bezpłatnie rozmawiać przez Skype’a z rodzicami przebywającymi za granicą. Projekt polegał jednak nie tylko na zapewnieniu niezbędnej infrastruktury dla rozmów. „Wiadomo, że towarzyszą temu niemałe emocje, dlatego podczas rozmów nad dzieciakami czuwają pedagog i psycholog” – pisano wtedy. Pomimo takiego wsparcia ekran Skype’a wciąż nie tylko łączył, ale i dzielił. Przestrzenie rodziców i dzieci, siedzących po obu stronach połączenia, musiały zachodzić na siebie bardzo płytko.

Tę niewystarczalność Skype’a w tłumieniu tęsknoty i budowaniu relacji rodzinnych dokumentował film Pawła Ziemilskiego „In Touch” (2019). Scenariusz filmu powstał na podstawie autentycznych rozmów przez Skype’a między mieszkańcami mazurskiej wsi Stare Juchy a członkami ich rodzin mieszkającymi na Islandii. „Skype nie wystarcza, pomaga przeżyć rozłąkę, ale pozostawia niedosyt” – mówił reżyser. Niektóre sceny filmu dojmująco pokazują ograniczenia takiej komunikacji i dramat emigracji za pracą. Oto na przykład na ścianach wewnątrz domów w Starych Juchach wyświetlane są obrazy z Islandii, na których pojawiają się ich dawni mieszkańcy. W jednej ze scen reżyser przedstawił symulację zapośredniczonego przez sieć treningu piłki nożnej: jedna z osób stoi na bramce, z której obraz transmitowany jest na drugi koniec połączenia. Chłopak stamtąd, będący tylko wyświetlanym na płachcie wizerunkiem, kopie mocno piłkę, której jednak nie da się dosięgnąć.