Psie przeszpiegi

Spośród wielu sposobów na opisanie kondycji współczesności Jakub Kornhauser wybrał zupełnie wyjątkowy. Pisarz koncentruje się na bohaterze, który jest metonimią wszystkich produktywizowanych istot, podporządkowanych zarówno opiekunom, jak i szerszym mechanizmom – na jamniku. Bliskość psiego protagonisty umożliwia poznanie późnokapitalistycznego świata z nowej perspektywy. Jamnik zostaje przewodnikiem po trudnej do uchwycenia rzeczywistości, ale zdaje się, że jego usytuowanie jest gorsze niż nowo przybyłych, dopiero oprowadzanych osób. Wydawałoby się, że wystarczy być blisko niego, żeby zrozumieć obowiązujące reguły gry. Prędko się jednak okazuje, że wchodzimy w gąszcz powiązań, sprzecznych informacji i skrajnych punktów widzenia. Najprościej za dużo się nie rozglądać, tylko naiwnie zaufać, że ktoś nad nami czuwa. Kornhauser jako autor „Lat z jamnikiem” przypomina raczej zegarmistrza, który nakręcił świat i go porzucił, niż stwórcę kontrolującego bieg wydarzeń. Odnoszę wrażenie, że w przemyślany sposób zaprojektował konieczną literacką scenerię, a potem zbiegł z miejsca zdarzenia, co jakiś czas łypiąc, czy wszyscy zdążyli się już wystarczająco pogubić. Czemu miałaby służyć ta ucieczka?

Przemilczenia i wstrzymanie się od deklaratywności to stosowane przez autora zabiegi, które wzbudzają szczególną irytację przy lekturze. Niewinne, dowcipne scenki z jamniczej codzienności nie drażniłyby zupełnie, gdyby opatrzono je stosownym przypisem. Cały aparat krytyczny się jednak posypał. Czytelnicy pozostali bez komentarza, z potrzebą stworzenia jego własnej wersji. Refleksja musi pozostać jednak na dalszym planie, ponieważ na pierwszym eksponowany jest zagłuszający myśli szum informacyjny. Fragmentaryczna narracja i stylizowanie tekstu na język mediów utrudniają stworzenie spójnej wizji świata, bez przerwy odciągając z jednego obrazu w drugi.

Na sklepowej półce

Każda z pięciu części „Lat z jamnikiem” została w spisie treści przedstawiona graficznie jako kształt schodka, którego podporami jest sześć pokrewnych tematycznie prózek. Psi bohater, mimo tych przeszkód, niestrudzenie przeprowadza przez książkę jak przez sklep wielkopowierzchniowy. Nawet jeśli docelowa alejka jest daleko stąd, on szarpie i zatrzymuje się dopiero przy kolejnych półkach z własnym wizerunkiem. Dzięki powszechnej dystrybucji ukochanego jamnika można zabrać ze sobą wszędzie. Równocześnie znajduje się na skarpetkach, pełni funkcję kosmetyczki (mieści nawet najdłuższe pędzle) i towarzyszy przy romantycznej kolacji, już nie tylko pod stołem, czyhając, aż ugra coś z talerza, ale i na nim, choćby pod postacią uchwytu na butelkę wina, który ,,podkreśli, że należysz do teamu Psy” (s. 26). Gromadzenie mało praktycznych akcesoriów domowych ma rzekomo wskazywać na identyfikację ze wspólnotą wielbicieli psów: ,,Jamnik bombka? Jamnik krasnal? Jamniki rzeźby z marmuru, idealne do użytku na zewnątrz. Siedzący jamnik, jamnik z żywicy polimerowej, ceramiczny jamnik z 1920 roku: w naszej manufakturze wszystkie psy są pełne radości” (s. 26). Wszystko byłoby w porządku, gdyby produkcja jamnikopodobnych artykułów faktycznie ograniczała się jedynie do działalności rękodzielniczej. Niestety przemian rynkowych nie da się tak łatwo zatrzymać, a tym bardziej cofnąć. Producenci w późnym kapitalizmie wyspecjalizowali się w zarządzaniu emocjami konsumentów. Jeśli coś wywołuje silną reakcję, należy to wytwarzać masowo. Z pewnością w prawdziwym świecie nie wszystkie jamniki są pełne radości, ale te zwisające przy kluczach czy szczerzące kufę z klamry do włosów nie mają wyboru. Muszą utrzymać się w konwencji milczącego aprobowania zewnętrznych działań, inaczej stracą pozycję na rzecz innego przedmiotu westchnień, wybranego równie przypadkowo jak one same. Argumenty za popularnością rasy są nie do obalenia. ,,Jamnik stanowi estetyczny wzór graficzny. Jest po prostu ładny” (s. 26). Tyle musi wystarczyć. Przynajmniej do czasu, aż stanie się wzorem równie pozbawionym wyrazistości, co generyczna kratka, zostanie osunięty w cień, a potem skazany na niewidzialność.

Wizerunek psów tej rasy uległ procesowi posuniętemu dużo dalej niż urzeczowienie, w końcu to już nie tylko przedmioty – ,,etui na telefon, przezroczyste, miękkie; cechy: odporne na odciski palców. Wodoodporny jamnik naklejka, łatwo zdejmuje się, duża trwałość, łatwy zwrot” (s. 27). Stały się one także wzorem, jednym z możliwych do wyboru obok gwiazdek, różowych donutów czy pokemonów, spośród których wyróżnia je to, że ,,pod ich drobną sylwetką kryją się pulsujące serca” (s. 26) – w przeciwieństwie do pozostałych artefaktów przetwarzanych w produkty zhomogenizowanej kultury. Podobny mechanizm można dostrzec w kontekście innych istot, wyróżniających się szczególnymi cechami anatomicznymi. Jamnik stanowi ciekawy przykład, bo fakt, że ,,Ma stosunkowo krótkie łapki […] i wydłużony tułów” (s. 15), przyniósł mu współcześnie dużo większą popularność niż na przykład długa szyja żyrafom. Kluczowy wydaje się w tej kwestii sposób wykształcenia charakterystycznych cech.

U jamnika nieproporcjonalne ciało nie jest wyłącznie efektem ewolucji, lecz także wynikiem selektywnej hodowli. Ludzie motywowani potrzebą organizowania bardziej efektywnych polowań usiłowali wzmacniać cechy podporządkowane temu celowi. Długi tors miał umożliwiać szybsze poruszanie się w wąskich norach w pogoni za gryzoniami, a krótkie łapy przyspieszały kopanie i poprawiały zwrotność. Jamnik był zatem odpowiedzią na dążenie myśliwych do podniesienia efektywności ich pracy. Jego istnienie w znanym obecnie kształcie uwarunkowane zostało korzyściami, jakie przynosił hodowcom i osobom polującym. Od początku był więc pomyślany jako produkt przynoszący, choćby pośrednio, zysk. Wielość jamnikopodobnych propozycji zakupowych świadczy przede wszystkim o ekstrapolacji pierwotnego użycia rasy na dużo większą skalę. Postawienie jamnika-produktu w centrum opowieści o funkcjonowaniu w przesyconej utowarowieniem rzeczywistości tylko potęguje wrażenie, że jedynym kluczem do jej zrozumienia jest logika rynku.

Pora karmienia

Wiodącymi rozwiązaniami narracyjnymi w „Latach z jamnikiem” są quasi-poradnikowość i ekspercki ton, które zderzone z treścią absurdalnych zaleceń powodują dysonans. Trudno brać na poważnie sugestie dotyczące jamniczego menu: ,,Frytki maksymalnie dwa razy dziennie, podobnie guma rozpuszczalna” (s. 24). Zostają przytoczone w tonie inspirujących haseł siłownianych coachów: ,,sylwetka musi pozostawać bez zarzutu. Umięśniona, choć niskopodłogowa” (s. 24), więc trudno je traktować jako obowiązujący kanon urody dopasowany do rasy. Wprowadzenie pewnych restrykcji żywieniowych okazuje się jednak konieczne, bo jedzenie jest ulubionym zajęciem tytułowego bohatera. W książce autor zawarł informacje o próbach lub bezpośredniej konsumpcji potraw takich jak wspomniane już frytki i guma, a także: pralinki, trawa, grzyby, kości, zepsute resztki, bób, kromki z masłem, wafle w czekoladzie, ciasta, słone paluszki, rosół z grysikiem lub sam grysik, kanapka z serem i pomidorem, smakołyki, pierogi, parówka, mięso z rosołu, makaron, marchewka. W podanym jadłospisie wypadałoby oczywiście uwzględnić istotne poprawki, gdyby czytelnik miał wziąć sobie do serca wymienione rady. Na szczęście w „Latach z jamnikiem” widnieje wypisana sympatycznym atramentem klauzula, że twórca nie ponosi odpowiedzialności za przekarmienie, otyłość i związane z nią powikłania jakiegokolwiek stworzenia, które stałoby się przedmiotem eksperymentów zainspirowanych książką. Winnego powinno się zatem szukać gdzie indziej, na zewnątrz, bezpośrednio w świecie, z języka którego czerpie Kornhauser. Nie ulega wątpliwości, że autor zdaje sobie sprawę z ciężaru podjętego zagadnienia, ale nie wartościuje go wprost, ukryty za fasadą konwencji cytatu i sprawozdawczego nastawienia swojej literatury do rzeczywistości. Skoro jamniki dużo jedzą, trzeba po prostu zamieścić w książce zabawne sceny z wiecznie głodnymi czworonogami w roli głównej. Pokazać, że „ten typ tak ma”. Nie obędzie się bez użycia żartobliwego tonu, który podkreśli, że otyły jamnik jest jeszcze śmieszniejszy niż po prostu jamnik, bo nie tylko jest dłuuuuugi i ma krótkie łapy, ale można go także pobłażliwie głaskać po brzuchu i mówić na niego per „Parówa”.