Nigdy nie byliście w Cannes

Minęła właśnie 78. edycja Festival de Cannes, o której trudno powiedzieć, że była inna od poprzednich. Tegoroczny program najważniejszej filmowej imprezy na świecie przyniósł zarówno tytuły, które w pamięci pozostaną na długo, jak i takie, o których pamiętać już nie chcę; tych pierwszych jest na szczęście znacznie więcej. Obyło się bez większych skandali, nie było też żadnych afer – politycznie Cannes w tym roku stało bardzo pośrodku. Z festiwalu wyjechałem z dziwnym uczuciem, że kino można wpuścić do środka siebie i to wtedy najbardziej wyczuwalny jest oddech filmowych opowieści.

Największym zaskoczeniem okazali się nie zwycięzcy, lecz awaria prądu ostatniego dnia festiwalu, która wyłączyła z użycia całe miasto. Gdy na chwilę przed ceremonią rozdania nagród Cannes wyszło wreszcie z energetycznego paraliżu, dostaliśmy powód do owacji dłuższej niż za „Sentimental Value” Joachima Triera (19 minut!). Odkładając ironię całkowicie na bok, co roku przyjeżdżam do Cannes w poszukiwaniu towaru deficytowego: miłości do kina. Jak na razie się nie zawiodłem, a tegoroczna edycja naładowała mnie na kolejne kilka miesięcy. Coraz częściej łapię się na tym, że na festiwale jeździ się dla ludzi – do Cannes przyjeżdżam jednak głównie dla filmów, społecznej obserwacji i tego poczucia, że kino ma się dobrze, jeśli się wie, gdzie szukać.

Moje czy twoje Cannes

W momencie, gdy Lazurowe Wybrzeże przemienia się w festiwalową przystań, miasto zmienia się w zupełnie inny byt. Cannes staje się miejscem wielu baniek i banieczek, przepełnione jest kontrastującymi ze sobą ludźmi. Z jednej strony obok siebie stoją najwięksi zajawkowicze kina, jakich w życiu widziałem, a z drugiej zblazowani i znudzeni blichtrem starzy wyjadacze, którzy przyjeżdżają z przyzwyczajenia czy też udawanego przymusu, ironicznie wyznając canneńskiej imprezie czystą niemiłość.

Ci drudzy otwarcie przyznają się do ambiwalentnej relacji z tym miastem – przepełnionej ciepłem i chłodem jednocześnie. W ich pozie czuć też odrobinę fałszu – uwielbiają tu być, chociaż twierdzą, że jest inaczej. Nikt nie przyjeżdża tu za karę – mam nadzieję, że przestaną kiedyś dziadować i się po prostu przyznają. Dla niektórych to przestrzeń kreowania większych lub mniejszych biznesów, dla innych sposobność na bycie pośród tej garstki ludzi, którzy jako pierwsi obejrzą którąś z premier. Nie wiem, czy przyjazd na Croisette równa się nieumiejętności sprostania FOMO, czy gdzieś tli się w nich jeszcze miłość do kina, czy może po prostu Cannes to dalej okazja do lansu. Na pewno odnaleźć można przedstawicieli wszystkich grup – w jednym mieście, cholernie drogim i nieraz nieprzyjaznym, które na chwilę staje się jedną wielką bańką sprzeczności.

W pisaniu o Cannes bardzo łatwo o proste kontrasty i łatki, które niejednokrotnie pojawiły się już w dyskursie o najważniejszej filmowej imprezie świata – jedno jest jednak pewne, canneńskie powietrze wypełnione jest filmową aurą. Kinem się tu oddycha na każdym kroku. Bo nawet jeśli nie ogląda się filmów, to stale ktoś coś w Cannes kręci – reklamówki dla wielkich marek, materiał na media społecznościowe czy nawet całe filmy, oszczędzając tym samym na pobycie ekipy, która i tak przyjeżdża w gości (co pięknie zrobił kiedyś Hong Sang-soo w „Aparat Claire”). Idąc za myślą Henriego Lefevbre’a o prawie do miasta – kino przejmuje canneńską przestrzeń, transmitując swój tekst na ścianach budynków, bilbordach czy wreszcie w głowach tych, którzy specjalnie przyjechali na festiwal choćby i dla pokazania się. Tadeusz Sobolewski pisał w niedawno wydanych zapiskach o festiwalu, że Cannes to miejsce religijnego niemalże kultu kina. Czasem do tej esencji trzeba się jednak dokopać, bo dryfując na powierzchni spotkamy się z gigantyczną warstwą cynizmu i fasadowości.

W zmianie percepcji wokół miasta i jego festiwalu, kluczowe było dla mnie dojście do ładu z myślą, że każdy ma swoje Cannes. Pomimo wtłoczenia w kolektywny strumień odbierania tej odklejonej od reszty świata rzeczywistości każda osoba przeżywa ten festiwal w zindywidualizowany sposób. Moje Cannes będzie zupełnie inne od Cannes napotkanego przypadkiem gościa, który przyjechał tu sprzedać pomysł na film, jaki być może nigdy nie powstanie; znajoma programerka festiwalu w Tokio spędza Cannes na maratonie siedemdziesięciu spotkań ze sprzedawcami praw do filmów i reprezentantami instytucji, z którymi ma szansę na współpracę; jeszcze inny znajomy wpada tu wyłącznie po odrestaurowane arcydzieła z sekcji Cannes Classics; mój przyjaciel przyjechał tu specjalnie po to, by pozachwycać się filmami i spędzić czas z najbliższymi mu ludźmi, którzy równie mocno jak on kochają kino. Co osoba, to inny rejestr potrzeb – a w konsekwencji także zachwytów.

Ze wszystkich festiwali świata to właśnie w Cannes paradoksalnie przeżywam najwięcej filmowych emocji, dzielę je z przyjaciółmi, którzy niesamowicie mnie inspirują – zarażają swoją pasją do kina, gdy potrafią dwie godziny stać w kolejce na powtórkę trzygodzinnego slow cinema z Azji albo wpadają w godzinny słowotok o pięknie obejrzanego właśnie tytułu. Dawno nie widziałem takich reakcji na film, gdy swoją premierę miało chińskie „Resurrection” Bi Gana – najbardziej oczekiwany tytuł z całej stawki konkursu, film, którego montaż ostatnim tchnieniem twórcy spięli na dwa dni przed premierą. Odbiór tego monumentalnego dzieła – niezrozumienie przeplatane zachwytem – przypomniał mi doświadczenia dziecięcej fascynacji wszystkim, co się widzi, słucha, chłonie. Jakbym przeżywał kino po raz pierwszy w życiu. Po wyjściu z seansu, dogłębnie poruszony, natychmiast rezerwuję kolejny seans – chcę jeszcze raz!

Bo można magię kina przeżywać choćby i w Cannes – właśnie tutaj, w miejscu, które na mapie skojarzeń figuruje prędzej jako mekka biznesowych tarć, sztucznego blichtru, pewnie nawet fałszu, ale i licznych paradoksów. Od kilku lat wychodzę z założenia, że można znaleźć swoje Cannes, a umiejętność wybicia się ponad cynizm filmowej bańki jest być może największą zdobyczą kinofilskiej kultury.

Kino canneńskie

Oczywiście nadrzędną misją festiwalu jest kreowanie nowych nazwisk – odkrywanie widowni twórców, którzy wpiszą się w rejestr francuskiej teorii cinèma d’auteur, zgodnie z którą reżyser reprezentuje autorskie podejście do stylistyki i języku kina. Gdy raz dostanie się zaszczyt canneńskiej afiliacji, powroty są prawdopodobne. W programie zwykle znajdzie się ta umowna obecność twórców, którzy pojawiają się w ostatnich latach bardziej przez wzgląd na zasługi i tradycję, a nie poziom filmów – bracia Dardenne, Nanni Moretti czy Ken Loach są częstymi gośćmi czerwonego dywanu, chociaż od lat ich kolejne filmy nie wnoszą niczego do dyskursu o współczesnym kinie.

Tegoroczny program był jednak raczej wolny od takich kompromisów, chociaż znalazły się na festiwalu i takie tytuły, których obecność można tłumaczyć potrzebą zachowania pewnego status quo. W swoich decyzjach canneńscy programerzy zdają się zachowywać zasadę „wszystko wszędzie naraz”, a zarazem udawać apolityczność – w programie znaleźć można filmy ukraińskie i rosyjskie, palestyńskie i izraelskie (przynajmniej nie zostały umieszczone w tych samych sekcjach, żeby jakoś przypadkiem ze sobą nie konkurowały). Do tego poza konkursem prezentowany jest finał serii „Mission Impossible”, a gwiazdorska obecność Toma Cruise’a tworzy swoistą zasłonę dymną dla wielu tarć na płaszczyźnie geopolitycznej festiwalu.

Triumfuje z kolei kino ilustrujące irańską rzeczywistość – ze Złotą Palmą za „It Was Just an Accident” wyjechał z Cannes Jafar Panahi. Patrząc z boku, można odnieść wrażenie, że nagroda ta przyznana została nie tyle za sam film czy całokształt, ile za charakter samej twórczości irańskiego mistrza: jego wieloletni opór wobec dyktatury Iranu. Panahi to współcześnie synonim artystycznego uporu – pomimo zakazu tworzenia ze strony rządu swojego kraju, twórca stale spogląda na opresyjne mechanizmy irańskiej rzeczywistości. Sięgając tym razem po psychodramę intryg, rozlicza się z historią przemocy – co ciekawe, po raz pierwszy od dawna Panahi nie tworzy dokumentu, lecz mroczny thriller, a pomimo fikcyjnego charakteru opowieści ma ona szansę wybrzmieć jeszcze mocniej niż rejestr dokumentalny.

Program festiwalu to też repozytorium stale ewoluującej estetyki – kina, które w swojej stylistyce i autorskości bardzo stara się wpisywać w wizję wyrazistości. Jest w tym całkiem ciekawy paradoks, bo Cannes rokrocznie rejestruje rekordową liczbę zgłoszeń, co potwierdza, że wielu chciałoby mieć swoją premierę właśnie tam. Z innej jeszcze strony mamy selekcjonerów, którzy monopolizują jakąś wizję kina – o konkretnej „wyrazistej” estetyce, równie „wyrazistym” stylu, o ważnej randze i jeszcze ważniejszej uniwersalności.

Kino sygnowane złotą palemką nie może zostawić w obojętności – musi być przejawem jasnej twórczej wizji, zahaczać o rejestry dyskomfortu, a po drodze poruszać jeszcze tematy ważne i ważniejsze. Na jakimś poziomie łatwo odczuć zmęczenie wokół tej napinki. Nie zrozumcie mnie jednak źle: sam jestem częścią tego ekosystemu, pisząc o tych filmach – ale jakkolwiek wielkie bywa kino w Cannes, jest ono produktem filmowej machinerii, która ma duży wpływ na to, co później ogląda się w szerszej dystrybucji. Dobrze o tym wie firma NEON, której film szósty raz z rzędu zgarnia najwyższy laur na Croisette. Z roku na rok ta stawka zdaje się rosnąć, bo Cannes przejęło także i Oscary – coraz więcej canneńskich filmów pojawia się w nominacjach, coraz więcej z tych tytułów te nagrody zgarnia.