Neuroróżnorodności. Ciała, języki, instytucje

W ostatnich latach neuroróżnorodność przestała być kategorią opisu rzeczywistości społecznej czy medycznej, stając się językiem identyfikacji, narzędziem samopoznania i procesem kształtowania jednostkowego doświadczenia. Dla wielu osób moment diagnozy – formalnej lub samodzielnego rozpoznania – stanowi przełom: pozwala nazwać nieczytelne doświadczenia, przekształcić je w spójną narrację, nadać sens temu, co dotąd postrzegane było jako niedostosowanie, trudność czy porażka. Ten proces często wiąże się z głęboką ulgą, ale także z przejęciem kontroli nad własną opowieścią, przesunięciem punktu ciężkości z winy i deficytu ku afirmacji różnicy. Neuroróżnorodności wpisują się tym samym w szerszy zwrot terapeutyczny współczesnej kultury – oparty na językach psychologii, afektu i intymnej autorefleksji.

Zjawisko to budzi jednak pytania: skąd bierze się nagły wzrost liczby osób diagnozujących się jako neuroatypowe? Spektrum odpowiedzi domykają dwie skrajne opinie. Z jednej strony mamy założenie o większej dostępności narzędzi diagnostycznych i języka umożliwiającego mówienie o różnicach neurologicznych, z drugiej o przekształceniach naszego świata, który staje się coraz mniej przyjazny różnorodnym sposobom odczuwania, przetwarzania i uczestniczenia. Być może mamy dziś do czynienia z przejawem emancypacji, z formą oporu wobec systemów organizacji życia zbiorowego, które nie przewidują miejsca dla wahania, nieciągłości czy sensorycznej nadwrażliwości.

Neuroróżnorodność, oparta na afirmatywnym ujęciu różnic neurologicznych (autyzm, ADHD, dysleksja, zespół Tourette’a i inne), staje się narzędziem krytyki społecznych norm (projekt neurologicznej typowości). Nie tylko nazywa różnice, ale także podważa obowiązujące standardy produktywności, komunikacji i funkcjonowania. W obliczu presji późnego kapitalizmu – nieprzerwanej dostępności i optymalizacji – neuroróżnorodności proponują alternatywne formy działania: nielinearne, afektywne, złożone. W tym kontekście mogą one być rozumiana jako zespół cech jednostkowych oraz jako społeczno-kulturowa odpowiedź na przeciążenia poznawcze, sensoryczne i afektywne.

Pragniemy zaprosić Was do refleksji nad neuroróżnorodnościami jako kategoriami poznawczymi, kulturowymi i filozoficznymi, których potencjał emancypacyjny pozwala podważać dominujące formy organizacji życia zbiorowego. Interesują nas strategie widzialności i autoekspresji osób neuroróżnorodnych – zarówno w przestrzeniach kultury instytucjonalnej (szkoły, uniwersytety, instytucje kultury), jak i w obszarze sztuki i literatury. Zależy nam na przyjrzeniu się poetykom neuroautobiografii, autoetnografii i autofikcji jako formom neuro-coming outu.

Interesują nas ujęcia neuroróżnorodności jako klucz do zrozumienia współczesnych napięć społecznych, estetycznych i filozoficznych. W jaki sposób neuroróżnorodne doświadczenia ujawniają ograniczenia „społeczeństwa zmęczenia” (Byung-Chul Han), neoliberalnych reżimów produktywności i autoeksploatacji? Jak wpisują się w nowe praktyki kontestacji – quiet quitting, nurt postwzrostu, krytykę hustle culture i kapitalizmu snu (Jonathan Crary)?

Jednocześnie zdajemy sobie sprawę z ambiwalencji, jaką niesie ze sobą neuroróżnorodność jako kategoria polityczna i tożsamościowa. Wiemy, że może ona zostać zawłaszczona przez neoliberalny dyskurs, który – zamiast faktycznej transformacji – wpisuje różnicę w logikę rynku i personalnego „brandingu”. Z tego powodu chcemy zapytać również o zagrożeniam jakie wiążą się z uprzedmiotowieniem tożsamości neuroatypowych i ich redukcją do estetycznych lub medialnych figur. Gdzie przebiegają granice neuroróżnorodności, co i dlaczego nie mieści się w akceptowalnych, „przyjaznych” dla opinii publicznej narracjach? W jaki sposób media, instytucje edukacyjne i kulturowe współtworzą obraz „neuroinnego” i jak ten obraz wpływa na realne doświadczenia i strategie przetrwania jednostek?

Zachęcamy do nadsyłania tekstów, które:

•  badają języki i formy ekspresji tożsamości neuroatypowej – zarówno w trybie indywidualnym (autoetnografia, autofikcja), jak i wspólnotowym (praktyki aktywizmu, neuroqueer, wspólnoty online);

•  podejmują refleksję nad instytucjonalnymi strukturami (szkoły, uniwersytety, miejsca pracy), które wymagają transformacji w kierunku większej dostępności i inkluzywności;

•  łączą perspektywę neuroróżnorodności z filozofią współczesną, estetyką afektywną, antropologią ciała, teorią krytyczną;

•  odnoszą neuroróżnorodność do kryzysów współczesności: kryzysu zdrowia psychicznego, kryzysu klimatycznego, ekonomii uwagi i polityk ciała;

•  podejmują analizy porównawcze dyskursów neuroróżnorodności w różnych krajach i językach, zwracając uwagę na różnice kulturowe i systemowe;

•  eksplorują możliwość stworzenia nowych modeli poznania i komunikacji – opartych na wrażliwości, różnorodności, nieciągłości, afekcie;

•  analizują reprezentacje osób neuroróżnorodnych w przestrzeni medialnej, społecznej i kulturowej, równolegle zastanawiając się nad potencjalnymi scenariuszami bardziej złożonych, sprawczych i przyszłościowych modeli widzialności; analizują polityki tożsamościowe wokół neuroróżnorodności, ich potencjały, ale i pułapki;

•  badają narracje rodzicielskie i opiekuńcze wokół osób neuroróżnorodnych wymagających stałego wsparcia, z uwzględnieniem napięć między troską a podmiotowością;

•  analizują terytorialne nierówności w dostępie do opieki, edukacji i diagnozy – między miastem a prowincją, centrum a peryferiami;

•  rekonstruują historyczne sposoby rozumienia i przedstawiania różnic neurologicznych – od ich marginalizacji i patologizacji po współczesne ujęcia afirmatywne – analizując, w jaki sposób zmieniały się sposoby postrzegania, klasyfikowania i traktowania osób neuroatypowych w zależności od epoki, reżimu wiedzy i systemu społecznego;

•  podejmują refleksję nad uwarunkowaniami płciowymi w diagnozowaniu neuroróżnorodności – z uwzględnieniem kulturowej niewidzialności kobiet i osób niebinarnych w dominujących modelach diagnostycznych oraz ich wpływu na narracje tożsamościowe i strategie przetrwania.

Zachęcamy do przesyłania propozycji tekstów, które nie zatrzymują się na poziomie rewindykacji i krytyki zjawiska, ale traktują neuroróżnorodność jako kategorię zdolną inspirować szersze przemiany kulturowe i społeczne. Szczególnie interesują nas ujęcia, które – na wzór neuroqueer studies czy badań nad możliwymi przyszłościami niepełnosprawności (disability futures) – nie ograniczają się do diagnozowania mechanizmów wykluczenia, lecz także projektują alternatywne modele instytucji, wspólnot, języków i relacji. Zależy nam zarówno na tekstach o charakterze akademickim, jak i esejach hybrydalnych, osobistych, eksperymentalnych – przekraczających granice konwencjonalnych form wiedzy. Chcemy, by numer ten był przestrzenią dla głosu, nie tylko o głosie.